Nota Ruimte biedt landbouw voorlopig nog geen houvast

De Nota Ruimte benoemt keuzes en biedt richting voor beslissingen over grote ruimtelijke uitdagingen, variërend van landbouw, tuinbouw en natuur tot woningbouw, economie en veiligheid. Het is de vervanger van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). De ontwerp-Nota Ruimte ligt tot maandag 15 december ter inzage, zodat burgers en organisaties kunnen reageren. Daarna wordt de definitieve nota vastgesteld, die bindend zal zijn voor het Rijk.

LTO Nederland en het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK) dienen de komende weken nog zienswijzen in. De kritiek van LTO Nederland is onder meer dat landbouwgrond een sluitpost dreigt te worden en dat er geen recht wordt gedaan aan het strategische belang van voedselvoorziening.

'De plannen voor een toekomstbestendige land- en tuinbouw zijn veel minder concreet dan de ambities voor economische ontwikkeling, woningbouw en de uitbreiding van energie-infrastructuur', zo stelde voorzitter Ger Koopmans van de belangenbehartiger eerder.

NAJK vindt dat het conceptstuk te weinig keuzes bevat. 'Met woorden erkent het kabinet de waarde van landbouw, maar in de praktijk ontbreekt de juridische borging om die waarde echt te beschermen.'

Ook andere organisaties bepleiten het maken van duidelijke keuzes voor de land- en tuinbouw en stellen dat dit nog niet gebeurt. Zo omschrijft directeur Marko Hekkert van het Planbureau voor de Leefomgeving het huidige demissionaire kabinet als een 'tandeloze tijger'.

'Het kabinet stelt veel doelen, maar durft niet de maatregelen te nemen die daarbij horen', zegt Hekkert. 'De overheid vindt het moeilijk om keuzes voor de lange termijn te maken, omdat dit botst met private belangen op de korte termijn.'

'Duidelijke keuzes voor landbouw ontbreken in Nota Ruimte'

Zorgwekkend, zo omschrijft LTO Nederland de rol van de landbouw in de ontwerp-Nota Ruimte. Waar het conceptstuk volgens de belangenbehartiger grote ambities bevat voor economische ontwikkeling, woningbouw en energie-infrastructuur, roept het voor de land- en tuinbouw vooral veel vragen en onzekerheid op.

Die ambities zijn terecht, vindt LTO Nederland-voorzitter Ger Koopmans. 'Maar de plannen voor een toekomstbestendige land- en tuinbouw zijn stukken minder concreet. Dit terwijl we voedsel juist in deze tijden van toenemende handelsoorlogen moeten zien als een eerste levensbehoefte die gekoesterd moet worden. Op mooie intenties kunnen boeren en tuinders niet investeren. Ze hebben recht op dezelfde juridische bescherming als andere gebruikers van de open ruimte.'

Vragen over uitvoeringskracht

De nota gaat niet in op de financiën en instrumenten die nodig zijn om de 'ambitieuze vergezichten' waar te maken, stelt LTO Nederland. Dat roept bij de organisatie vragen op over de uitvoeringskracht. Ook het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK), dat in de basis voorstander is van een Nota Ruimte, mist een duidelijke lijn waar de landbouwsector mee vooruit kan.

Volgens portefeuillehouder Leefomgeving Merel Straathof van NAJK is de tijd aangebroken om strategische en juridisch geborgde keuzes te maken in het ruimtelijk domein. 'Willen we agroclusters in de benen houden, dan moeten we ook de benodigde omvang hiervoor in stand houden. Dat betekent niet alleen ruimteclaims voor natuur, woningbouw of industrie, maar ook een duidelijk geborgde ruimteclaim voor de landbouw.'

In de ontwerp-Nota Ruimt wordt ingezet op de ontwikkeling van bestaande glastuinbouwgebieden. Maar volgens directeur Andries Middag van Greenports Nederland zijn er ook nieuwe gebieden nodig om de sector op niveau te houden. Om de huidige omvang van zo'n 10.000 hectare te behouden, is volgens hem richting 2050 zo'n 1.000 tot 1.500 hectare nodig voor de ontwikkeling van nieuwe glastuinbouwclusters.

Meer onder glas

'We zien dat bepaalde teelten onder glas komen, omdat ze het in de openlucht moeilijk hebben of omdat de vraag jaarrond steeds groter wordt', stelt Middag. 'Zo hebben slatelers veel problemen met bladluizen en groeit de aardbeienteelt onder glas. Ook in de sierteelt zien we meer bedrijven naar binnen gaan.'

Naast die nieuwe teelten onder glas zijn er ook verouderde glastuinbouwgebieden en zitten bestaande Greenports (waar teelt, logistiek en energievoorziening zijn geclusterd) soms aan hun limiet. Op sommige locaties zou de glastuinbouw ruimte kunnen maken voor woningbouw of andere functies. Daartegenover moet dan wel nieuwe ontwikkelingsruimte staan, vindt de directeur van Greenports Nederland

Robotisering

Middag ziet een ontwikkeling waarbij tuinders, logistiek en energievoorziening zich concentreren in deelhubs in plaats van grote marktplaatsen, iets waar eerder op werd ingezet. 'Buffering van voorraden vindt al veel op bedrijven zelf plaats. De aanwezigheid van voldoende handjes is echter ook een voorwaarde. Al zetten we erop in dat richting 2050 de repeterende werkzaamheden vervangen worden door robotisering.'

Voor nieuwe ontwikkelingsruimte kijkt Greenports Nederland naar de provincies Groningen, Drenthe, Zeeland en Noord-Brabant. De focus ligt op locaties van circa 500 hectare, die op het gebied van bereikbaarheid, energie en arbeidsmarkt toekomstbestendig zijn. Middag: 'Daarmee concurreren we met datacenters, distributiecentra en energieproducenten, maar kunnen we hen ook helpen om hun business-cases te sluiten.'

In bestaande glastuinbouwclusters als Venlo en de Noordoostpolder is nog wel groei te boeken, maar in delen van het Oost- en Westland of Aalsmeer zou een grootschalige herstructurering naar een toekomstbestendig model 'een enorme planologische operatie' vergen.

Nederlandse glastuinders blijven zich wel ontwikkelen, desnoods in het buitenland. Om de sector, die miljarden euro's verdient voor de BV Nederland, te behouden moet volgens Middag de 'oude ruimtelijke ordeningsmachine' weer op gang worden gebracht. 'Onze Greenports worden in het buitenland gekopieerd. Het zou te gek voor woorden zijn als dat hier achterblijft.'

Belang voedselproductie

Niet alleen agrarische organisaties zijn kritisch op de Nota Ruimte. Martha Bakker, hoogleraar landgebruiksplanning bij Wageningen University & Research, ziet dat er geen duidelijke keuze wordt gemaakt. 'De huidige Nota Ruimte is een lippendienst voor de agrarische sector als geheel, door een paar keer het belang van voedselproductie te benoemen. Maar met benoemen alleen schiet niemand iets op.'

Er hangt volgens Bakker een zweem omheen van het bagatelliseren van de milieuopgaven. 'Er wordt een ruimtelijk diffuus beeld geschetst, mogelijk bewust, om de dreigende zonering de loef af te steken.' Toch hoeft het niet zo moeilijk te zijn. 'Gebieden die schreeuwen om extensivering, zoals de droge zandgronden, de Peel en de Veluwe, zijn makkelijk aan te wijzen, maar dat gebeurt niet in de veronderstelling dat boeren dat niet willen.'

Agrarische Hoofdstructuur

Bakker vindt het ook een vast gegeven dat het landbouwareaal krimpt door bijvoorbeeld verstedelijking. Ze denkt dat de agrarische sector op de toekomstige kaart van Nederland sterker wordt als deze zich concentreert. 'Je moet je als sector hergroeperen, net als op het slagveld. De toplandbouw gaat zich concentreren op de beste bodems. Zo krijg je een soort Agrarische Hoofdstructuur (AHS).'

Voor de rest van de landbouw moet een andere maatschappelijke waardepropositie worden bedacht, vindt Bakker. 'Bijvoorbeeld maatschappelijke landbouw. Dat biedt diensten en ecosysteemdiensten voor de maatschappij en er wordt voor betaald. Het grote voordeel is dat deze boeren in één klap af zijn van het gezeur over stikstof, fosfaat en mest. Bovendien krijgt de landbouw op de AHS dan de ruimte om zich te ontwikkelen. Ik zie dit als een win-winsituatie voor veel van de partijen.'

Generieke maatregelen

Extensiveren op basis van vrijwilligheid vindt Bakker een slecht idee. Ze verwacht dat de bereidheid laag is en boeren die wel deelnemen, te verspreid over het land liggen, waarschijnlijk tussen intensieve bedrijven. De baten van extensiveren zijn dan te gering. Als vrijwilligheid te weinig oplevert, kunnen er alsnog generieke maatregelen worden afgekondigd, verwacht de hoogleraar. 'Dat leidt ertoe dat de hele sector sterk wordt teruggebracht binnen de milieugebruiksruimte.'

Het advies van Bakker aan de sector is om het idee van zonering te omarmen. 'Ook als een ruilmiddel om maatschappelijke beloning voor jezelf te bedingen. Die beslissing is uiteindelijk toch onafwendbaar. Het is beter om aan de voorkant mee te praten over de invulling ervan, dan alle energie te verspillen aan een achterhoedegevecht.

Veel gebieden met extra opgaven

Landkaarten met gebiedsopgaven liggen sinds het stikstofkaartje van voormalig stikstofminister Christianne van der Wal gevoelig in de agrarische sector. Een kaartje uit de nota met gebieden waar nog het nodige moet gebeuren op het gebied van stikstof, natuur, klimaat en water wordt dan ook met een groot voorbehoud afgedrukt.

Op de kaart staat aangegeven waar meervoudige opgaven spelen: de gebieden rondom Natura 2000-gebieden, veenweidegebieden, beekdalen en grondwaterbeschermingsgebieden. 'De precieze selectie, prioritering en uitwerking in gebieden vindt plaats in lopende trajecten tussen Rijk en provincies. Dit zijn dus niet 'aangewezen' gebieden; dat is niet de status die aan deze kaart kan worden ontleend', aldus de omzichtige toelichting.

Functies combineren

Hoe groot die doelen zijn, vermeldt de nota niet. Wel dat in de gebiedsgerichte aanpak een 'balans' moet worden gevonden tussen de verschillende opgaven en functies. De nadruk daarbij ligt vooral op het combineren van functies, zoals boeren die tevens werken als landschapsbeheerder, recreatief medegebruik van landbouwgronden en teelt van gewassen die passen bij bijvoorbeeld nattere omstandigheden. Het Rijk zet hiervoor de extra miljoenen voor agrarisch natuurbeheer in. Deze aanpak vraagt bovendien om maatwerk per gebied en betrokkenheid van medeoverheden en agrarisch ondernemers.

De ontwerp-Nota Ruimte gaat uit van een 'toekomstbestendige voedselvoorziening', waarbij landbouw en natuur zich 'in een meer natuurlijk systeem gaan verhouden'. Voor het behoud van landbouwgrond komen garanties, maar de sector zal ook onder voorwaarden een bijdrage moeten leveren aan andere ruimtevragende doelen, zoals woningbouw of natuur.

Minister Keijzer: 'We willen dat Nederland herkenbaar blijft voor de inwoners, maar niet alles blijft bij het oude. We kunnen immers niet stil blijven staan. We schuiven problemen niet zonder meer door naar elders of toekomstige generaties en streven naar een rechtvaardige verdeling van de lusten en lasten.'