Minimaal 100.000 hectare natuur erbij om milieudoelen in 2050 te halen

Dat staat in de toekomstverkenning voor landbouw en natuur in Nederland van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) die donderdag is gepubliceerd. Het kennisinstituut laat aan de hand van twee uiteenlopende scenario’s zien wat er nodig is om de doelstellingen binnen bereik te brengen van de doelen voor natuur (Vogel- en habitatrichtlijn), water (Kaderrichtlijn Water) en klimaat (broeikasemissies). Dit zal linksom of rechtsom een opgave zijn van historische omvang, zo voorspelt PBL in het advies dat ook aan het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur is gepresenteerd.

Het eerste scenario gaat uit van een maximale inzet van technologie bij zoveel mogelijk behoud van de landbouwproductie. Het tweede scenario gaat uit van een landbouw die natuurinclusief wordt. In beide scenario’s komen de doelen in 2050 binnen bereik. Wel zijn grote verschillen voor de rol van de landbouw in Nederland, het type natuur dat profiteert, en het aanzicht van het landelijk gebied. Beide routes verhogen wel de druk op de financiële positie van de boer.

Het toewerken naar de verschillende doelen vraagt om een trendbreuk ten opzichte van de afgelopen 25 jaar, schrijft PBL. Het tempo van natuuruitbreiding moet met een factor 3 tot 4 omhoog. Het extensiveren van delen van de landbouw zal in beide scenario's sterk moeten worden opgeschaald.

Intensief-technologisch

Het intensief-technologische scenario behoudt een groot deel van de Nederlandse agropositie en zet in op grote, aaneengesloten natuurgebieden en strikte ruimtelijke ordening. In dit scenario wordt er 150.000 ha extra natuurgebied gecreëerd boven op wat in het bestaande beleid is voorzien. Dit is vergelijkbaar met de omvang van de provincie Utrecht. Daarbij wordt 100.000 ha landbouw sterk geëxtensiveerd in 2000 meter brede overgangszones tussen landbouw en natuur.

In het intensief-technologische scenario zullen technische aanpassingen grootschalig moeten worden uitgerold om de milieu-efficiëntie in de landbouw weer te laten verbeteren. Een aantal van de benodigde technologische ontwikkelingen is nog in ontwikkeling, maar PBL houdt er rekening mee dat deze op de markt zullen komen.

Zonder steunmaatregelen van de overheid zullen in het intensief-technologische scenario alleen de meest efficiënte en concurrerende bedrijven de extra kosten voor technologie kunnen terugverdienen. Dit zal leiden tot een versnelde schaalvergroting, waarbij minder dan 25 tot 30 procent van de huidige bedrijven kan overblijven. De exportpositie kan grotendeels behouden blijven.

Natuur-inclusieve scenario

Het natuur-inclusieve scenario zet in op extensievere vormen van landbouw, met veel agrarisch natuurbeheer. Dit leidt tot meer ruimte voor recreatie en een breed natuurherstel, ook van soorten die niet Europees beschermd zijn. In dit scenario is meer speelruimte in de ruimtelijke inrichting en dus voor maatwerk in provincies en gebiedsprocessen. Dit scenario resulteert grofweg in een halvering van de huidige landbouwproductie.

In dit scenario komt er 100.000 ha natuurgebied bij boven op bestaand beleid. Een kleine 700.000 ha landbouwgrond wordt geëxtensiveerd. Overgangszones zijn in dit scenario 500 meter breed en de locatie van de extensivering speelt een minder grote rol.

In het Natuur-inclusieve scenario daalt de opbrengst per hectare. Aangezien de markt voor nicheproducten (zoals gecertificeerde natuur-inclusieve producten) nu nog te klein is om deze meerkosten op te vangen, is het aannemelijk dat boeren financieel gecompenseerd moeten worden voor de groene diensten die zij leveren (zoals agrarisch natuurbeheer en landschapsbeheer).

Pijnlijke veranderingen

Voor specifieke groepen en regio's kunnen de veranderingen in beide scenario's pijnlijk zijn en kan de omvang ervan moeilijk zijn voor te stellen, denkt PBL. Dit benadrukt het belang van het zoeken naar maatschappelijk aanvaardbare keuzes. Die keuzes kunnen volgens PBL ergens in het midden liggen tussen de beide scenario's. De scenario's schetsen de keuzeruimte waarbinnen gezocht kan worden naar een politiek compromis waarin elementen uit de scenario’s gecombineerd kunnen worden

Het toewerken naar de verschillende doelen vraagt om een trendbreuk ten opzichte van de afgelopen 25 jaar. Het tempo van natuuruitbreiding moet met een factor 3 tot 4 omhoog. Het extensiveren van delen van de landbouw zal in beide scenario's sterk moeten worden opgeschaald. Er zijn veel meer natuurinvesteringen nodig, terwijl Nederland in de afgelopen jaren juist een kleiner deel van het nationaal inkomen aan natuur heeft uitgeven.

Grondbeleid en klimaatdoel

De scenario’s laten volgens PBL duidelijk zien dat de opgave verschilt, maar dat er in vergelijking met de huidige situatie hoe dan ook op grote schaal anders zal moeten worden omgegaan met grond. Dat betekent het omzetten van landbouwgrond naar natuur, de extensivering van landbouw, maar ook omvorming van natuur, vernatting van veenweiden, en het anders inrichting van beekdalen. Dit zijn voorwaarden om de doelen voor natuur en waterkwaliteit binnen bereik te kunnen brengen.

Naast de grote grondopgave denkt PBL dat met de huidige stand van de techniek niet stikstofemissies, maar de broeikasgasemissies de meest beperkende factor kunnen gaan worden voor de omvang van de melkveehouderij. Daarnaast moeten de broeikasgasemissies die vrijkomen door landgebruik, mogelijk worden gecompenseerd of opgevangen in extra, nog aan te planten bos, dus boven op de reeds genoemde arealen.. Dit zal afhangen van het nog politiek vast te stellen klimaatdoel voor landbouw en landgebruik.

Staatscommissie voor Landbouw

De veranderingen die nodig zijn, zijn zo omvangrijk dat ze om tijd vragen – minimaal één generatie tot 2050 – voor innovatie, gebiedsgericht maatwerk. Daarbij moet ook rekening worden gehouden met natuurlijk verloop in de sector. Het PBL benadrukt dat het ontbreken van een stabiele en betrouwbare politieke koers voor de lange termijn cruciaal is voor zowel de natuur als voor het toekomstperspectief van agrarische ondernemers.

Vanwege de technische complexiteit en de grote politieke tegenstellingen, stelt het PBL de vraag of de koersbepaling voor landbouw, natuur en leefomgeving niet voorbereid zou moeten worden door een Staatscommissie voor Landbouw, Natuur en Leefomgeving. Een dergelijke commissie, geworteld in politiek, wetenschap en praktijk, zou kunnen adviseren over een uitvoerbare en breed gedragen koers. Daarbij is de centrale vraag wat de gewenste rol is van landbouw en van natuur in het Nederland van 2050.

Kortom, de keuzes die nu worden gemaakt, zullen bepalend zijn voor het aangezicht van het landelijk gebied en de rol van de Nederlandse landbouw in 2050, stelt PBL. Die keuze vraagt om een eerlijk verhaal over de historische omvang van de opgave en de tijd die nodig is om de transformatie succesvol te doorlopen.