Gebiedsaanpak GEUS: 'Uitdaging is om financieel gezonde bedrijven te behouden'

Er zijn slechtere plekken te bedenken om in de herfst te zijn dan op de Veluwe. Wie een rondje rijdt langs iconische plekken in het gebied GEUS, dat zich uitspreidt over delen van de gemeenten Apeldoorn, Nunspeet, Ermelo en Barneveld, ziet overal de pracht en historie van het gebied terug. Weggetjes kronkelen zich door het beboste gebied, waar de herfstkleuren voor een bijzondere sfeer zorgen. Landhuizen als dat van landgoed Staverden staan statig tussen de eeuwenoude bomen. Verderop doemen in het kleinschalige landschap weer weilanden op waar koeien en schapen grazen.

Dorpen als Speuld en Elspeet bestonden al in de middeleeuwen, maar de regio is nog veel langer in gebruik als landbouwgrond. Vanaf ongeveer 3000 voor Christus vond er al akkerbouw plaats, en sinds het jaar 800 werden de beekdalen agrarisch gebruikt. 'De boeren hier zijn het gewend om in en met de natuur te ondernemen', zegt Eefje Meihuizen namens het stichtingsbestuur dat agrariërs in het gebied vertegenwoordigt. Meihuizen heeft een melkveehouderij (boerderij De Grote Koekoek) op landgoed Leuvenum en vormt met collega-boeren Eddie van den Hardenberg, Diana Versteeg en Aart Versteeg het bestuur.

In september ondertekenden bestuurders van gemeenten, waterschap en provincie Gelderland een samenwerkingsovereenkomst voor de ontwikkeling van GEUS. Dat moet onder meer leiden tot toekomst voor boeren, meer biodiversiteit, een betere waterkwaliteit, een daling van de stikstofuitstoot met 42 procent en betaalbare woningen voor jongeren en ouderen. Het plan voor de samenwerking is opgesteld met inwoners, ondernemers en organisaties. De uitvoering moet in de komende jaren zijn beslag krijgen.

Van de landbouwsector wordt, behalve stikstofreductie, ook gevraagd om 33 procent reductie van broeikasgassen. Tegelijkertijd moet de, momenteel deels intensieve, landbouwsector in het gebied zich ontwikkelen tot een duurzaam, natuurinclusief landbouwsysteem met gesloten kringlopen voor mest, voer en grondstoffen. Wel benadrukt het plan dat agrarisch areaal behouden moet blijven, maar dan wel met meer verweving tussen landbouw en natuur.

Uit het gebiedsplan blijkt dat GEUS een geheel eigen identiteit heeft. Landschappelijk gezien heeft landbouw een belangrijke rol gespeeld in het vormgeven en beheren van het kleinschalige, diverse landschap. Daarnaast is de natuur alom aanwezig en daarmee een belangrijke kernwaarde. Onder de inwoners is veel ondernemerschap en men wil niet alles van bovenaf opgelegd krijgen, schrijven de opstellers van de overeenkomst.

Tegelijkertijd is er een grote gemeenschapszin waarbij mensen oog en zorg voor elkaar hebben, gevoed door de christelijke identiteit in het gebied. Ook worden de inwoners van GEUS gastvrij genoemd, wat bijdraagt aan het toeristische gebruik van het gebied.

Grote toewijding aan gebiedsplan

Het gebied kent zo'n honderd actieve agrarisch ondernemers. Hun commitment bij het gebiedsplan is groot, zegt Meihuizen. Het stichtingsbestuur waar zij deel van uitmaakt, is de spreekbuis van de boeren en het eerste aanspreekpunt voor andere partijen in het gebiedsplan, zoals gemeenten, waterschappen en provincie. Meihuizen: 'We houden de agrariërs via verschillende bijeenkomsten op de hoogte en geïnformeerd.'

Het is geen eenvoudig proces, vervolgt Meihuizen. 'Maar het is wel essentieel om zelf partij te zijn. Als je niet wilt dat er alleen over je gepraat wordt, moet je zorgen dat je aan tafel meepraat. Dat is niet makkelijk, kost veel tijd en energie, maar wij denken dat dit de enige manier is om invloed uit te oefenen op het proces en de uitvoering.'

Hoe die uitvoering er precies uit komt te zien, is nog niet uitgekristalliseerd. 'De doelen liggen er, maar het is nog niet concreet bekend wat dit voor de individuele boer betekent', geeft Meihuizen aan. Ook moet nog nader worden uitgewerkt welke beloning tegenover de inspanning van boeren komt te staan.

Financieringsmogelijkheden

In de fase waarin het gebiedsplan voor GEUS zich momenteel bevindt, gaat een gebiedsregisseur in gesprek met alle agrariërs om te kijken en bespreken wat boeren zelf willen met hun bedrijf. Meihuizen: 'Daarbij wordt gekeken welke financieringsmogelijkheden en subsidies er zijn om dit ook te kunnen realiseren en wat dit gaat bijdragen aan de doelen voor het gebied.'

De melkveehouder en de collega-leden van het stichtingsbestuur stellen dat de uitdaging groot is en dat het geen uitgemaakte zaak is dat het een volgende generatie ook lukt om in harmonie met de natuur te kunnen boeren in GEUS. 'Er moet uiteindelijk een goed verdienmodel te realiseren zijn en er moet opvolging zijn die de uitdaging aan wil gaan. Volgens ons is het belangrijk om financieel gezonde bedrijven in het gebied te behouden. Dat is, en wordt, een grote uitdaging.'

Wat de boeren mogelijk wat ruimte geeft, is de uitzondering die wordt gemaakt op de stikstofzones van 500 meter die provincie Gelderland voor de hele Veluwe wil invoeren. Het gebied GEUS is vooralsnog op bedrijfsniveau vrijgesteld van deze zones.

De provincie besloot tot het uitzonderen van GEUS in de veronderstelling dat het gebiedsplan geborgde maatregelen oplevert om de uitstoot van stikstof te verlagen en de natuur te herstellen. Voor ondernemers is dit een opsteker. Zolang het gebiedsplan wordt gevolgd kunnen ontwikkelingen doorgaan, in plaats van rigide blokkade door standaard stroken. Meihuizen: 'Dit geeft ons de kans om de doelen als gebied te gaan halen. Lukt dit niet, dan komt er alsnog een zone van 500 meter op bedrijfsniveau.'

Woordvoerder Gaby van Caulil van provincie Gelderland zegt dat het gebied GEUS al veel stikstofreductie heeft gerealiseerd en dat ze de ambitie heeft om nog meer te doen. 'Dat proces ondersteunen we natuurlijk van harte. Daarom hebben we GEUS van de stikstofzonering uitgezonderd. We willen het gebied de mogelijkheid bieden om op eigen initiatief vooruitgang te boeken en wachten met vertrouwen de uitwerking van dat gebiedsplan af.'

Meer uitzonderingen mogelijk

De juridische borging van de uitzondering moet in de omgevingsverordening volgen. De woordvoerder sluit niet uit dat er voor andere gebieden ook een uitzondering komt. 'Voor gebieden in Winterswijk wordt momenteel bekeken of de stikstofdoelen zijn te behalen met een gebiedsproces.'

De samenwerkingsovereenkomst die onlangs werd getekend, geldt voor drie jaar. Volgens GEUS-programmamanager Willem Vreugdenhil is de ontwikkeling van het gebied dan echter nog niet klaar. 'Maar tegen die tijd zijn we wel een heel eind op weg. Uiteindelijk wil je een toekomstbestendig gebied met bedrijven die perspectief hebben', geeft hij aan. Dat dit nog heel wat voeten in de aarde heeft, onderkent Vreugdenhil. 'Het zal geen effen pad zijn met een wolkeloze hemel.'

'De aanpak voor GEUS moet niet gebiedsgericht, maar gebiedseigen zijn'

Nu het gebiedsplan er ligt, is het tijd voor de uitvoeringsfase. Als programmamanager verzorgt Vreugdenhil de coördinatie tussen de betrokken overheden, organisaties en ondernemers. 'Het is complex', zegt Vreugdenhil. 'Overheden hebben altijd een neiging om dingen te willen, al hebben ze zich tot nu toe keurig gehouden aan het adagium dat het van onderaf moet komen. En je krijgt telkens met andere mensen te maken, afhankelijk van de fase waarin het proces zich bevindt.'

Binnen de drietrapsraket richten-inrichten-verrichten bevindt het project zich nog in de inrichtingsfase. 'Dat kost een hoop tijd. Hoe ga je om met geldstromen, hoe registreer je alles, et cetera. Maar een paar projecten zijn al in uitvoering. Voor het deelgebied Uddelerveen is met agrariërs en betrokkenen al een gebiedsuitwerking gemaakt. Ook wordt gewerkt aan leefbaarheidsplannen en dorpendeals.'

Wisselwerking

Vreugdenhil houdt graag alle betrokken partijen en sectoren aan boord. Defensie bijvoorbeeld. Die heeft met Kamp Nieuw-Milligen midden in het gebied een kazerne staan, die in de komende jaren herontwikkeld zal worden. 'Daar probeer ik een win-win uit te halen. Kun je het beheer van de gronden van die kazerne niet in de agrarische gemeenschap neerleggen? Op die manier krijg je een wisselwerking, houd je zicht op elkaars processen en kun je met elkaar meebewegen.'

Volgens de programmamanager zijn de agrariërs in het gebied zeer bereid om mee te werken aan het verlagen van de stikstofuitstoot. 'Ze zijn vooralsnog weliswaar uitgesloten van de stikstofzones, maar dat betekent niet dat ze niets hoeven te doen. Dat snappen ze heel goed', aldus Vreugdenhil.

Ze bepleit dan ook een aanpak waarbij ondernemers al eens kijken wat ze kunnen doen in hun bedrijfsvoering, zonder alleen naar cijfers te kijken. 'Nederland wordt enorm gedomineerd door allerlei normen, maar je kunt ook kijken wat past in de bedrijfsvoering. Kun je ecosysteemdiensten verlenen of andere inkomstenbronnen aantrekken die in te passen zijn? Als je huis opgeruimd moet worden, hoef je ook niet meteen over het verminderen van de hoeveelheid rommel op zolder te praten. Je kunt ook gewoon beginnen met stofzuigen.'

'Er staat spanning op dit gebied, er is een botsing van belangen'

Steenhuis onderzocht de historie van het gebied. Ze omschrijft haar werk als het inzetten van cultuurhistorie om een gebiedsproces los te trekken. In de afgelopen jaren deed ze dit al in zes gebieden. 'Ik ben voor niemand bedreigend; ik ben geen ambtenaar en niet van de agro-industrie. Ik trek als een soort mediator door het land.

In GEUS ziet ze een gebied waar woeste (heide)grond eeuwenlang dienstbaar was voor de akkerbouw. In het arme gebied waren boeren verenigd in Marke-organisaties. Het was een smalle balans: er was een beperkte hoeveelheid grond geschikt voor akkerbouw. Toen in 1886 de Markenwet bepaalde dat deze gronden herverdeeld moesten worden, trokken de boeren aan het kortste eind.

'De gronden werden opgekocht door partijen uit de stad', zegt Steenhuis. 'Koningin Wilhelmina kocht 20.000 hectare op de Veluwe. Juist deze gronden werden later Natura 2000-gebieden. Daar zit pijn. Als ik dat verhaal vertel aan boeren geeft dat enorme erkenning. Het gaat niet om schuld, maar dit is wel zoals het gegaan is.'

Kalverindustrie

In Speuld bedacht een molenaar vervolgens een systeem waarbij stierkalfjes werden opgefokt voor vlees. Dit groeide al snel uit tot een industrie die tot op de dag van vandaag bestaat. 'Dat verwacht je eigenlijk niet in zo'n idyllisch landschap. Al vanaf de jaren zeventig botst dit met het bodem- en watersysteem. Maar het is wel echt ondernemerschap', aldus Steenhuis. 'Men moest wat in het gebied.'

De cultuurhistoricus ziet dat de oude eigenschappen van het gebied nog altijd voortleven. De collectiviteit in het gebied GEUS zie je terug in de dorpen. 'Die hoort een-op-een bij de geschiedenis. De mensen in het gebied doen het samen; het is een hechte, gesloten gemeenschap.'

Dat de intensieve kalverhouderij op een dag verdwijnt uit het kleinschalige landschap, dat betwijfelt Steenhuis niet. 'Maar dat kun je van deze generatie ondernemers nog niet vragen. Zij zijn dankzij kunstmest en Mansholt helemaal deze kant op geduwd. Maar op een dag is dit weg en dan zijn de mensen er nog wel. Die zijn supercreatief en zullen een nieuwe keten bedenken: met rendement en meer in balans met bodem en water.'