De keerzijde van bodemverbeteraar bokashi

Achtergrond Algemeen Jorg Tönjes 14 jan 2020 om 10:50uur

Bodemverbeteraar bokashi op basis van gefermenteerd organisch materiaal kent positieve ervaringen, maar ook bezwaren zoals het risico op verspreiding van onkruiden en ziektes. Toepassen van bokashi is positief volgens kringloopdenkers, terwijl anderen stellen dat voorzichtigheid past en het maken van een bokashikuil vakmanschap vereist.

De+keerzijde+van+bodemverbeteraar+bokashi

Wetterskip Fryslân is blij met het vinden van de boer als gebruiker van slootmaaisel als bodemverbeteraar, stelt Yede van der Kooij van het waterschap. Na fermentatie is bokashi van dit materiaal mooi dichtbij af te zetten. Het scheelt het waterschap kosten en heeft meerdere voordelen en er spreekt op het eerste gezicht weinig tegen.

Bokashi past bij de (lokale) kringloopgedachte en het kan een impuls voor het bodemleven zijn. Als de bokashi goede voeding is voor wormen en micro-organismen, verbetert het de structuur en de waterhuishouding van de bodem. Dat laatste wil het waterschap maar al te graag, want aanpassen aan en tegengaan van klimaatverandering staat hoog op het maatschappelijke wensenlijstje.

Bokashi staat de afgelopen jaren continu in de belangstelling. Toch is het wel bijna vijf jaar geleden dat Wageningen University & Research (WUR) een onderzoeksproject met bokashi in de akkerbouw afrondde. Dat project sloot af met een aantal open vragen. Dat betreft met name de verspreiding van bodemgebonden ziektes, onkruiden en invasieve exoten. Gaan die wel dood in het fermentatieproces bij bokashi of is composteren veiliger?

Praktijkonderzoeker Janjo de Haan van de WUR in Lelystad denkt dat bokashi goede effecten kan hebben op bodem en bodemleven. Hij herinnert er wel aan dat die vragen over verspreiding van bodemziektes, aaltjes en onkruiden nog altijd open staan.

Kritische noten

De onderzoeker verwijst naar de branchevereniging voor organische reststromen (BVOR), die kritische noten kraakt over bokashi. 'Het is natuurlijk een concurrent van hun compost, maar ik denk dat ze ook zeker een punt hebben als het de veiligheid van de toepassing betreft', zegt De Haan.

‘Toepassen eigen bokashi op eigen percelen is het best’

Wageningen deed na 2015 weinig onderzoek naar bokashi. Ondertussen zijn er wel veel lokale initiatieven bij veehouders, akkerbouwers, vollegrondstuinders en bollentelers geweest. Waterschappen en natuurorganisaties werken samen met landbouwondernemers in bokashiprojecten. Vaak zijn de resultaten goed, soms komen er haken en ogen bovendrijven.

Onkruidzaden

Leen Janmaat van het Louis Bolk Instituut (LBI) publiceerde in 2015 een rapport over het gebruik van compost, bokashi en bermgraskuil als meststof. In dit onderzoek toonden studenten van de agrarische opleiding STOAS aan dat de gebruikte bokashi geen kiemkrachtige onkruidzaden meer bevatte. In meerdere projecten komt dezelfde ervaring boven.

Bokashi wordt na 10 weken fermentatie geladen voor verspreiding over het land. © Jorg Tönjes

In het project van het LBI kon over de landbouwkundige meerwaarde van bokashi overigens geen conclusie getrokken worden. Bij veel projecten zijn telers en grondstofleveranciers tevreden, maar hard wetenschappelijk bewijs voor landbouwkundige meerwaarde en veiligheid blijft uit.

Bokashi geeft niet de garantie dat het onkruiden en ziekteverwekkers compleet afdoodt, stelt Ellen Kusters, projectmanager en deskundige op het gebied van bodem en bemesting. Via AgriConnection was zij bij meerdere projecten met bokashi betrokken.

Niet voor exportgewassen

Kusters stelt dat bij bepaalde teelten gebruik van bokashi een risico kan zijn. Dat geldt zeker voor het exportgewassen of uitgangsmateriaal. Voor Nederland valt te denken aan pootgoed en ander uitgangsmateriaal, bloembollen of boomkwekerijgewassen. Quarantaineorganismen in exportpartijen en aanhangende grond vormen dan een risico.

Kusters zag onvoldoende afdoding van het organische materiaal toen ze werkten met uienafval in bokashi. 'In een strokenproef met uienafval kwamen tussen de aardappelen allemaal uien op. In die situatie kan je dus de reserves die de BVOR bij bokashi heeft ten opzichte van compost als terecht zien.’

Wel voor eigen gebruik

‘Ik denk dat bij toepassing van je eigen bokashi op je eigen percelen niets aan de hand is’, nuanceert Kusters. ‘In het geval van de uien hadden we het materiaal misschien meer moeten verkleinen voorafgaand aan het fermentatieproces.'

Verspreid over het land blijven de projecten rond de gefermenteerde bodemverbeteraar komen en gaan. Kusters meldt een nieuw project onder de titel Koolstofkringloop Limburg. Andere lopende projecten zijn te vinden in Friesland, bij SPNA-proefbedrijf Ebelsheerd in Groningen, in Overijssel en Gelderland in de Achterhoek. Eerder waren er projecten op de Veluwe en Noord-Holland.
Het maken van een goede bokashikuil vereist vakmanschap, stelt DLV Advies. De juiste koolstof-stikstofverhouding (15:1 tot 25:1) en vochtigheid (40 tot 50 procent) zijn belangrijk. In een sleufsilo of een kuilslurf moet de bokashi luchtdicht fermenteren. Het uitgangsmateriaal mag ook niet te grof zijn.

Bokashi is organische stof na eerste fermentatie

Organisch restmateriaal kan ten behoeve van landbouwkundig gebruik gecomposteerd worden of gefermenteerd. Dat laatste gebeurt bij de bereiding van bokashi. Bokashi heeft daardoor andere eigenschappen dan compost. Voor de compostering van huishoudelijk en groenafval bestaat in Nederland een duidelijk systeem. Ophalen, transport, verwerken tot compost, controle en distributie/verkoop van de compost zijn goed georganiseerd. Voor compost bestaan duidelijke regels. Bij bokashi is de regelgeving nog niet duidelijk. Er bestaan binnen de wet wel mogelijkheden en er zijn uitzonderingen voor projecten, die lokale verwerking en toepassing mogelijk maken. Kleine hoeveelheden maken en op het eigen bedrijf gebruiken of afzetten binnen in een cirkel van 1 of 5 kilometer is mogelijk. Belangrijke verschil bij de bereiding is dat compost met aanwezigheid van zuurstof gemaakt wordt. Bokashi maken, fermenteren, gebeurt juist onder anaerobe omstandigheden. Bij composteren loopt de temperatuur op tot 55 tot 65 graden, wat effectief lijkt om onkruidzaden en uitgangsmateriaal voor onkruidgroei af te doden. In de bokashibult loopt de temperatuur op tot 35 tot 40 graden maximaal. Zuren (melkzuur) breken wel veel af. Of dat voldoende is om onkruiden en bodemgebonden ziektes te doden is niet waterdicht bewezen. Bij de compostering van organisch materiaal komt direct CO2 vrij en resteert een stabiele vorm van organische stof. In het geval van bokashi bevat het materiaal direct na fermenteren meer koolstof. Na het uitrijden breekt een groot deel hiervan af. De overgebleven stabiele organische stof bepaalt de hoeveelheid vastgelegde CO2.