Productief en biodivers komen samen op BAM-akkers

'Het goede nieuws is dat je landbouw kunt combineren met veel meer biodiversiteit. Dat tonen we keer op keer aan met BAM-akkers. Boeren en natuurbeschermers zijn erg te spreken over de resultaten', laat landbouwadviseur Sander Bernaerts weten. Hij is enthousiast over de resultaten in het gebied onder Rotterdam. Zo vlak bij de wereldhaven met al zijn industrie vinden ook vogels en insecten een plekje.

Belangrijk in de formule van de BAM-akkers is een kruidenmengsels met luzerne en gewassen als graan en veldboon. De BAM-akkers zijn in feite het rustgewas. Binnen het project 'Rotterdam de boer op!' werkt een coalitie van partijen, waaronder Natuurmonumenten en LTO Nederland, gezamenlijk aan een landbouwsector met een groen randje. Bijzonder aan het project is dat er veel oog is voor de landbouwkundige uitvoerbaarheid.

We spreken af om elkaar in de omgeving van Zwartewaal te ontmoeten en een kijkje te nemen in een perceel van Jacob Noordermeer. Hier tref ik Bernaerts en Ben Koks. Later komen ook bodemcoach in opleiding Anne Doeksen en de akkerbouwer erbij.

Koks is al net zo enthousiast als Bernaerts. Hij is veel bezig met vogels op het boerenland, vooral met de kiekendieven. De akkervogelonderzoeker wist in de jaren negentig in nauwe samenwerking met akkerbouwers te voorkomen dat deze iconische vogel zou uitsterven in Nederland. Sindsdien is hij fulltime bezig met de groep roofvogels.

Koks is fanatiek vogelaar en geen vogel ontgaat hem. 'Je kunt het beste goed luisteren, want dan krijg je de meeste soorten door', zegt hij. We horen een stormmeeuw, zwaluwen, kwikstaartjes en, bijzonder voor Nederland: het paapje. 'Die maakt hier een tussenstop op weg naar het noordoosten van Europa', vertelt Koks.

'Zo'n paapje gebruikt deze BAM-akker als pleisterplaats op de lange tocht naar zijn broedgebied. Het zijn kleine sterke vogels met een gespierd bovenlijf. Op deze plek eet hij een 'reuzegehaktbal' om aan te sterken. Die bestaat uit de rupsjes en insecten op dit land', vervolgt de onderzoeker.

Rijk kruidenmengsel

Alleen een rijk kruidenmengsel kan genoeg voedsel bieden voor de vogels. De ingezaaide banen met kruidenstroken bieden dat uitgebreide buffet, zowel in de planten als daarnaast en daarboven. Vandaar de zwaluwen boven het land en de veldleeuwerik. De afstand tussen de nestplek en het voedsel is klein. Zo kost het de vogels weinig energie om de jongen te voeden.

'Ben is de geestelijk vader van de oorspronkelijke vogelakker met luzerne en kruidenstroken', licht Bernaerts toe. 'Het was zijn idee om de kruiden zo dicht bij de vogels met jongen te hebben. Nu gebruiken we een divers luzernemengsel om een nog beter effect op de biodiversiteit te hebben.'

In een BAM-akker is 10 procent kruidenstrook voldoende wanneer er naast luzerne en kruidenstroken twee andere vogelvriendelijke gewassen staan. Dit biedt meer flexibiliteit voor de akkerbouwer, minder risico op veronkruiding en helpt ook het saldo nog een beetje.

Koks wijst op het samenspel van de ingezaaide randen met de andere elementen. De zogeheten overstukjes in het rivierenland en de planten langs de dijk en de waterkanten zijn goed voor de soortenrijkdom. Ze zijn de bron voor de soorten die in de ingezaaide stukken een plekje vinden.

Maaien van luzernemix

Jacob Noordermeer maait begin mei stukken luzernemix. De meerjarige randen en stroken bieden in de vroege lente ruimte aan wilde vogelsoorten en insecten. Als het gewas begint te groeien, verplaatsen de akkervogels zich naar de opener akker. Daar maken ze hun nest en beginnen een broedsel.

Het moment van maaien is daarom niet bedreigend voor de dieren. Zo kan boerenpraktijk goed samengaan met ecologie. Noordermeer wil met het maaimoment graag rekening houden met de ecologische doelen. 'Het kost extra tijd, maar ik vind het mooi om te doen.'

Bernaerts wijst wat soorten aan in de kruidenstroken. Behalve grassen, diverse klavers, bladkool en wikke bevatten ze ook inheemse kruiden als margriet, duizendblad en koekoeksbloem. De soorten bloeien op verschillende momenten en trekken allemaal andere insecten aan. We zien kevers, hommels, bijen, zweefvliegen, gaasvliegen en vlinders.

Voor de vogels is voldoende ruimte nodig. Daarom werken ze met BAM-akkers van minimaal 4 tot 5 hectare. Juist de overgangen tussen randen en productiegewassen zijn rijk aan soorten. Koks noemt deze randlengte van belang. 'In het gangbare akkerbouwsysteem is te weinig van die randlengte.'

Sommige soorten profiteren van landbouwsystemen met veel randlengte. Koks noemt dat als reden dat in een land als Polen veel meer ortolanen zijn, een soort die in Nederland is uitgestorven. 'We kunnen de biodiversiteit meer meenemen in onze gedachten, als we over landbouw nadenken.'

Betere bestuiving

Uit Brits onderzoek blijkt dat ruimte voor meer ecologie in akkerbouw zorgt dat de opbrengst op de productieve percelen stijgt. Dit komt waarschijnlijk door een betere bestuiving en natuurlijke plaagbeheersing. 'BAM-akkers zijn jaarrond een plek voor biodiversiteit', zegt Bernaerts. 'Tellingen van insecten op de akkers deden insectenkenners versteld staan. Bij insectentellingen bleken op 500 vierkante meter tot wel vijfhonderd insecten voor te komen.'

Koks: 'Zelfs in een slecht insectenjaar deden we het heel goed.' Het blijkt dat de soortenrijkdom meer profiteert van het laten staan van de stoppel dan van een vanggewas. In de BAM-akker mag een deel van de stoppel niet worden ingezaaid met groenbemester en niet worden ondergewerkt. Klaveronderzaai mag wel. De stoppel is essentieel voor akkervogelsoorten.

Boeren die deelnemen met een BAM-akker mogen wel spuiten tegen onkruiden, maar niet tegen insecten of schimmels. Ze moeten voor meerdere jaren meedoen om succesvol aan de biodiversiteit te werken. Ze telen op hun eigen BAM-akker het luzernemengsel en kruidenmengsel met een aantal passende gewassen. Bernaerts: 'Daarbij zitten graan, veldboon, erwt, quinoa, vezelhennep en olievlas.'

De kiekendief jaagt graag in het pasgemaaide deel, vertelt Noordermeer. De akkerbouwer voert het luzernemaaisel af naar een melkveehouder in de buurt, gebruikt het voor zijn eigen twintig lakenvelders en tweehonderd ooien en hij brengt een deel naar dierentuin Blijdorp.

Weidevogelbeheer

De belangstelling voor natuur is voor Noordermeer echter niet begonnen bij BAM-akkers. Hij en zijn zoons doen al 25 jaar aan weidevogelbeheer. Hij heeft 260 hectare land in beheer en bewerkt daarnaast 80 hectare voor anderen. 'Ik merk dat steeds meer boeren positief zijn over boerennatuur', zegt hij. 'Het past bij certificering. Daarom is de knop bij veel ondernemers om.'

Met ruige mest en stro ziet de akkerbouwer meer leven op de akkers. 'Dit is een superperceel ervoor, omdat het groter is dan veel andere stukken. De gewassen staan er bovendien heel goed op. Uit de mengsels ontwikkelt zich geen onkruid, al denk je soms dat het maar een zootje is. Ook de rand langs de dijk scoorde hoog in biodiversiteit en goede waterkwaliteit.'

Het extra werk zit in het apart zaaien van verschillende soorten gewassen, wat Noordermeer anders in één keer had kunnen doen. Toch noemt de akkerbouwer de aanpak 'tien keer beter dan oude systemen'. Koks en Bernaerts verwachten dan ook dat deze akkers onderdeel worden van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb).