Hoe Nederland aan Poetins macht heeft bijgedragen

Sinds Vladimir Poetins aantreden werkt het Kremlin aan het verstevigen van het regime, ook door uitbreiding en modernisering van de landbouwsector. Vanaf 1999 maakt de Nederlandse export naar Rusland een opvallende groei door.

Vanwege de stijgende prijzen van olie en gas, waarvan Rusland een grote exporteur is, wordt het land een belangrijke groeimarkt. Met de inkomsten kan Rusland de landbouwsector ontwikkelen, die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet in staat is te concurreren op de wereldmarkt. Voor Nederlandse toeleveranciers biedt dit grote kansen.

In de eerste Poetinjaren (2000-2008) vinden naast producten als snijbloemen, fruit, groenten en vlees, ook geavanceerde kassenbouw, machines en specialistische kennis hun weg naar Rusland. Dit levert een sterke bijdrage aan de verbetering en verzelfstandiging van de Russische landbouwsector.

Voedseltekorten voorkomen

Voor Rusland speelt op dat moment al meer dan alleen economische belang. Voor veel Russen, waaronder de generatie van Poetin, staan de herinneringen aan lege schappen en lange rijen voor de winkels van eind jaren tachtig nog vers in het geheugen. De politieke onrust die mede werd veroorzaakt door voedseltekorten, droeg zo bij aan het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in december 1991.

'Het grootste geopolitieke drama van de eeuw', noemt Poetin het later. Voor hem is duidelijk dat het nieuwe Rusland in de toekomst weerbaar moet zijn tegen druk van buitenaf, bijvoorbeeld tegen sancties. De landbouw, en met name de voedselzekerheid, wordt een van de pijlers van het Russische regime.

In de jaren 2000 voert Poetins landbouwminister Alexei Gordejev beleid dat tot doel heeft om 80 procent van het voedsel zelf te verbouwen. Deze strategie krijgt in 2010 een formele basis via de zogenoemde Voedselzekerheid Doctrine, wanneer toenmalig president Dmitri Medvedev het streven van 95 procent zelfvoorziening voor graan en 85 procent voor zuivel vastlegt. De benodigde kennis, technologie en producten kan Nederland bieden.

Tegensancties van Rusland

De Nederlandse export naar Rusland helpt zo niet alleen Russische boeren, maar ook het regime. Dit wordt in 2014, na de illegale annexatie van de Oekraïense Krim en de door Rusland veroorzaakte oorlog in Oost-Oekraïne, pijnlijk duidelijk. De Europese Unie reageert met sancties, maar die zijn niet gericht op de landbouw. Rusland reageert met tegensancties.

Deze 'kontrasanktsi' zijn opmerkelijk genoeg voor een groot deel gericht op het tegenhouden van landbouwproducten uit onder meer de Europese Unie. De uitvoerwaarde van Nederlandse landbouwgoederen naar Rusland daalt daardoor met een derde. Hoewel het leidt tot duurdere en soms kwalitatief mindere producten, toont Poetin aan dat de Russische landbouwsector in tijden van geopolitieke spanning inmiddels tegen een stootje kan.

De export naar Rusland blijft vanaf dan redelijk stabiel. Tot de invasie van 24 februari 2022 en de Europese sancties die daarop volgen. Inmiddels – na drieënhalf jaar oorlog – heeft de Europese Raad het zeventiende sanctiepakket aangenomen. Deze pakketten raken de Russische landbouw wel.

Dilemma voor exporteurs

Sancties in relatie tot de landbouw zijn complex en stellen ook Nederlandse exporteurs voor een dilemma. Volgens een resolutie van de Verenigde Naties mogen sancties geen nadelige humanitaire gevolgen hebben voor de burgerbevolking, bijvoorbeeld door de voedselproductie te beperken. Zaaigoed en pootgoed exporteren mag daarom nog steeds.

Ook op het gebied van machines zijn sancties niet sluitend. Eenvoudige landbouwmachines als ploegen, eggen en zaaimachines mogen worden geëxporteerd, zolang ze geen geavanceerde technologie bevatten. Ook basisonderdelen als assen, lagers en mechanische sproeiers vallen buiten het verbod.

Uit cijfers over 2023 blijkt dat Rusland dat jaar voor 334 miljoen dollar aan machines importeert, waarvan het merendeel uit de Europese Unie komt. Duitsland is met 63,4 miljoen dollar de grootste leverancier, gevolgd door Nederland met 56,2 miljoen dollar, wat een sterke Russische afhankelijkheid van westerse technologie laat zien.

Militaire doeleinden

Op de sanctielijst staan wel zogenaamde dual-use-machines als hydraulische cilinders, warmtewisselaars, filtersystemen, motoronderdelen of elektrische besturingskasten. Dieseltrekkers, generatoren en verwerkingsmachines vallen ook onder de beperkingen. Hoewel vaak cruciaal voor de landbouw, kunnen ze ook voor militaire doeleinden worden ingezet.

Door de versteviging van de Russische landbouw in de afgelopen decennia heeft het land zich ontwikkeld tot de op een na grootste graanexporteur op de wereldvoedselmarkt, na Amerika. Bijdragen aan de Russische landbouw is in sommige gevallen in het belang van de wereldvoedselvoorziening, maar versterkt via voedselzekerheid ook het regime van dat land.

Voor Rusland ligt de uitdaging bij het beschermen van de binnenlandse voedselvoorziening en het voorkomen van sociale onrust, wat heeft bijgedragen aan de ondergang van de Sovjet-Unie. Voor de Nederlandse landbouwexport ligt deze in het balanceren tussen economische belangen en geopolitieke druk, in een wereld waarin voedsel niet alleen een levensbehoefte is, maar ook een geopolitiek wapen.