Hoeveel gaat naar de stoppers en wat resteert voor de blijvers?

Achtergrond Politiek Peter Smit 05 mei 2023 om 15:30uur

Hoe wordt de 24,3 euro miljard euro in het transitiefonds voor de landbouw in de komende jaren besteed? Over deze vraag moeten het kabinet en de oppositie volgende week een akkoord zien te bereiken.

Hoeveel+gaat+naar+de+stoppers+en+wat+resteert+voor+de+blijvers%3F

Voor zowel de blijvers als de boeren die hopen op een riante stoppersregeling zal de uitkomst toekomstbepalend zijn.

Het transitiefonds is de pijler waarop de stikstofaanpak van het kabinet rust. Het zou logisch zijn als daaronder als eerste een stevig politiek draagvlak was gelegd. Maar de stroperige voortgang van het politieke proces rond het stikstofprobleem is er mede de oorzaak van dat de voor de hand liggende volgorde uit het oog is verloren.

Weten we hoe de landbouw en de natuur er na die 24 miljard aan gemeenschapsgeld uitzien?

Laura Bromet, Tweede Kamerlid GroenLinks

Wachten op duidelijkheid

Behalve de twaalf provincies wachten ook de deelnemers aan het Landbouwakkoord op duidelijkheid over de financiering van hun plannen.

De verwachtingen binnen en de buiten de agrarische sector waren in december 2021 hooggespannen. Met welke oplossingen voor het stikstofprobleem komt het nieuwe kabinet? Het werd destijds een stikstoffonds van 25 miljard euro voor krimp van de veehouderij, herstel van de natuur en een steuntje in de rug voor innovatie.

Klimaatdoelen

De prijs die de sector moet betalen voor deze genereuze geste van Rutte IV was een verdubbeling van het reductiedoel naar 50 procent dat ook nog eens vijf jaar eerder in 2030 moet zijn gehaald. En omdat de aanpak van 'stikstof' en 'klimaat' veel overeenkomsten hebben, werden de klimaatdoelen ook maar onder het fonds gehangen.

De plannen leidden tot een golf van boerenprotesten. Terwijl er mede daardoor in de luwte van het platteland een nieuwe politieke beweging tot bloei kwam, zat ook de coalitie niet stil. De inkt van het coalitieakkoord was nauwelijks opgedroogd of er werd vanuit de regeringspartijen nog een grote opdracht aan het inmiddels tot transitiefonds omgedoopte budget gekoppeld: de doelen voor de Kaderrichtlijn Water.

Duizenddingendoekje

De vele opgaven die vanuit het tot 24,3 miljard euro teruggebrachte budget moeten worden gefinancierd deden Kamerlid Caroline van der Plas (BBB) vorige week tijdens de eerste termijn van het debat over het transitiefonds verzuchten dat het is verworden tot een 'duizenddingendoekje'.

• Lees ook: Tweede Kamer debatteert over transitiefonds

De Tweede Kamer debatteert woensdag 10 mei verder over de Tijdelijke wet Transitiefonds, Landelijk Gebied en Natuur die de invoering van het fonds mogelijk moet maken. In die tweede termijn reageert minister Christianne van der Wal voor Natuur en Stikstof op de tientallen vragen en in totaal negentien amendementen die Kamerleden tijdens de eerste termijn op 19 april indienden.

Frustratie is voelbaar

Tijdens het eerste debat was de oplopende frustratie in de Kamer over de trage voortgang van het stikstofprobleem voelbaar. Sommige oppositieleden die vanaf het begin van de 'crisis' vele stikstofdebatten tot in de late uurtjes mochten meemaken, staken hun teleurstelling in de kabinetsaanpak niet onder stoelen of banken.

Sommige vertragingen, zoals de bemiddelingsgesprekken met Johan Remkes, waren nuttig voor het proces. Van andere obstakels, zoals het geharrewar met Brussel over de opkoopregelingen, vragen Kamerleden zich af waarom dat meer dan een jaar moest duren.

Slagvaardigheid

De slagvaardigheid van de minister, die straks als enige verantwoordelijk wordt voor de uitgaven uit het fonds, wordt ernstig betwijfeld. In juli 2022 beloofde Van der Wal dat de provincies dat najaar aan de slag konden met een 'woest aantrekkelijke' opkoopregeling. Vorige week werden de regelingen opnieuw uitgesteld. Daardoor is nog steeds onduidelijk of 'vrijwillige opkoop' wel genoeg stikstofruimte oplevert voor onder meer legalisatie van de PAS-melders.

Kamerlid Pieter Omtzigt vindt het daarom nog veel te vroeg om het transitiefonds in te voeren. Hij noemt het stikstofbeleid nog te onduidelijk. Hij vraagt of een beleid gericht op het herstel van individuele natuurgebieden niet veel goedkoper is dan een landelijk stikstofbeleid.

Twijfel over komst transitiefonds

Twijfel of er überhaupt nog een transitiefonds moet komen is er ook bij Kamerleden. 'Is het niet te duur geworden?', vraagt JA21-Kamerlid Derk Jan Eppink. Hij rekent voor dat toen het fonds werd aangekondigd de rente op de kapitaalmarkt negatief was en nu op 2,8 procent staat.

Nu zijn Omtzigt en Eppink niet de Kamerleden die het kabinet per se nodig heeft om de wet er door te krijgen. Voor de benodigde meerderheid later in de Eerste Kamer zijn het de BBB of de combinatie GroenLinks/PvdA die daarvoor de meest geschikte papieren in huis hebben.

Nieuwe werkelijkheid

Het kabinet moet zaken doen in de nieuwe werkelijkheid waarin BBB zeventien zetels heeft in de Senaat. En wordt het een deal met GroenLinks/PvdA dan heeft Van der Wal aan die vijftien zetels – volgens de prognose – niet genoeg voor een meerderheid. Dan zal ze ook iets moeten vinden om Partij voor de Dieren, SP of wellicht Volt aan het wetsvoorstel te binden. Partijen die op dat vlak ook hun eigen wensen hebben.

De partij van Van der Plas stelt als voornaamste voorwaarde dat er van de 24,3 miljard euro 10 miljard euro moet worden gereserveerd voor boeren die willen doorgaan. Dit budget moet worden besteed aan de ondersteuning van bronmaatregelen en innovatie.

Rekensommetje

Tijdens de eerste termijn deed Van der Plas een rekensommetje. Alle melkveehouders een Lely Sphere geven, kost volgens haar 2,25 miljard euro en daarmee reduceert de sector 41 procent stikstofuitstoot. 'Daarmee kun je ook zo'n 450 boeren uitkopen wat maar 4 procent reductie oplevert.'

• Lees ook: Zorgen in Kamer over besteding transitiemiljarden

Wil het kabinet in de senaat 'over links' gaan dan moet het vooral de controle op uitgaven uit het fonds verbeteren. Dit is overigens een wens van vrijwel alle partijen, maar de linkse combifractie wil ook een duidelijke koppeling tussen deeldoelen en budgetten en vastleggen wanneer daar verantwoording over wordt afgelegd.

Kamerlid Laura Bromet (GroenLinks) is pessimistisch gestemd over of het kabinet wel kan leveren. Ze blikt teleurgesteld terug op vier jaar stikstofbeleid. 'We zitten al een jaar op perspectief voor de landbouw te wachten. Het komt niet. Er is geen visie, maar er zijn wel een heleboel problemen. En als deze wet wordt aangenomen, is er dus ook een zak met geld om deze problemen op te lossen. Maar weten we dan hoe de landbouw en de natuur er na die 24 miljard aan gemeenschapsgeld uitzien?'

Een tijdelijke wet die afloopt in 2035

Met de Tijdelijke wet Transitiefonds Landelijk Gebied en Natuur stelt het kabinet tijdelijk een begrotingsfonds in. Het fonds bekostigt maatregelen om de stikstofbelasting op de natuur te reduceren en de emissies van broeikasgassen door landbouw en landgebruik terug te dringen. De overheid vindt het gepast de landbouw te ondersteunen met een miljardenfonds voor de transitie, omdat de sector groot is geworden met een werkwijze die door overheid, wetenschap, industrie, handel, bankwezen en consumenten lang gezien werd als optimaal. Dat vermeldt de toelichting op het wetsvoorstel. De sector kan sterker en toekomstbestendiger worden, mits agrarische ondernemers door overheid en samenleving in staat worden gesteld de uitdagingen aan te gaan die de transitie naar een duurzaam voedselsysteem met zich meebrengt. Het fonds is ook bedoeld om de maatregelen te financieren voor het beschermen en ontwikkelen van de natuur en het tijdig voldoen aan de Kaderrichtlijn Water. Daarvoor is een herinrichting van het landelijk gebied nodig. De gebiedsgerichte aanpak die het kabinet daarvoor inzet, krijgt vorm in het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG). Omdat de aanpak langjarig, voorspelbaar en coherent beleid vereist, stelt het kabinet incidenteel een budget van 24,3 miljard euro beschikbaar. Het totaal aan uitgaven telt op tot 2035. Het jaartal 2035 staat beschreven in het wetsvoorstel als eindjaar voor het begrotingsfonds. Het merendeel van het budget zal voor 2030 zijn uitgeven aangezien het kabinet de stikstofdeadline vijf jaar naar voren wil halen. Het NPLG reikt verder dan het eindjaar van het fonds. Het NPLG kijkt wat betreft doelbereik vooruit tot 2050. Niet alle maatregelen uit de gebiedsprogramma's worden uit het fonds gefinancierd. Het kabinet stelt voor om het fonds in te richten als een begrotingsfonds. Daardoor kunnen de uitgaven toebedeeld worden aan een specifiek doel. Ondanks deze toezegging zien veel oppositiepartijen dit nog te weinig geborgd in het wetsvoorstel. Een voordeel van een begrotingsfonds is dat het beschikbare budget meerjarig beschikbaar blijft. Hierdoor kunnen niet bestede gelden voor de duur van het fonds onbeperkt worden meegenomen naar het daaropvolgende begrotingsjaar. In een begrotingsfonds kunnen daarnaast maatregelen worden opgenomen die normaliter worden verspreid over begrotingen van meerdere ministeries. De vorming van het fonds bevordert het rijksbrede overzicht van en het inzicht in de samenhang tussen de maatregelen die worden genomen. De wet moet ook regelen dat middelen beschikbaar zijn voor een langere tijd dan één kabinetsperiode. Van overheidszijde moet de zekerheid worden geboden dat budgetten op middellange termijn beschikbaar blijven en de besteding is geborgd. Het is overigens nog onduidelijk welke projecten voor financiering in aanmerking komen en in welk ritme gelden beschikbaar komen. De opgaven vragen grote inzet van de agrarische sector, erkent het wetsvoorstel. Tegelijkertijd is sprake van een krachtige landbouwsector die sterk genoeg is om de omslag naar kringlooplandbouw door te maken. Dat is ook voorwaarde voor het slagen van de transitie. Een veerkrachtige landbouw is een belangrijke drager voor de sociaal-economische vitaliteit, het landschap en de leefbaarheid van het landelijk gebied, staat in het wetsvoorstel.