Heideboerderij verenigt landbouw en natuur

Als reporter van Vroege Vogels zag Marcel van Silfhout jaren geleden de verschraling van het landschap rond Renkum, waar hij zelf opgroeide. Geen wuivende akkers meer die hij kende uit zijn jeugd, maar vooral veel mais.

Het was een van de drijfveren om samen met collega-journalist Martin Woestenburg in 2015 te starten met het concept Heideboerderijen. Geestelijk vader van het concept is Loek Hilgers, die tot zijn dood in september al sinds de jaren negentig aan Heideboerderijen werkte. Voor het opzetten van heideboerderijen is in 2018 de Stichting Heideboerderij Nederland opgericht.

Integraal landschapsbeheer

De naam Heideboerderij is misschien wat misleidend, want een fysieke boerderij is het niet. Woestenburg: 'Het is een systeem voor integraal landschapsbeheer, waarmee de koppeling tussen natuur en landbouw opnieuw wordt gemaakt.'

Het concept gaat uit van de heidelandbouw zoals die vroeger bestond. Heide was lange tijd een landbouwsysteem, tot in de negentiende eeuw kunstmest zijn intrede deed en natuurbescherming een hoge vlucht nam. Waren er in 1899 nog 205.000 heideschapen in Nederland, in 1977 waren dat er nog maar 2.000.

Herstel

Woestenburg: 'Heideboerderijen staat voor integraal landschapsbeheer. Het zorgt voor het herstel van het traditionele, extensieve heidebedrijf met optimale aandacht voor ontwikkeling van biodiversiteit en het herstel van landschapsecologische logica tussen hooilanden, akkers en heidevelden. Heide is tegenwoordig losgekoppeld van het systeem. Wij herstellen de economische, ecologische en maatschappelijke kringlopen.'

Met ondersteuning van het ministerie van LNV heeft het journalistenduo pilots draaien in de Kempen, de Biesbosch, Salland en de Veluwezoom. Op de laatste plek is het project het verst gevorderd, met naast zes aangesloten boeren een bakker en een watermolen. Van Silfhout: 'Het systeem is in een gebied levensvatbaar bij 250 hectare heide, 25 hectare akkers, 25 hectare hooilanden en 250 schapen.'

Gebiedscoöperatie

Daarbij is het van belang dat natuurbeheerders, schaapherders, boeren, bedrijven én bewoners samenwerken in een gebiedscoöperatie. De nutriëntenkringloop van de traditionele heidelandbouw zorgt daarbij voor economische en maatschappelijke samenwerking. 'Vroeger werd het systeem van heideboerderijen gedragen door een heel dorp', zegt Woestenburg.

Van Silfhout is zelf ook boer geworden. Op landgoed Quadenoord in Renkum en in Wageningen verbouwt hij historische granen als het Grijze Brabantse boekweit, Aalter Troshaver en Veluwse kruiprogge. Deze gewassen moesten in de loop der jaren steeds vaker wijken voor snijmais. Aan de randen en op de akkers zelf heeft Van Silfhout diverse inheemse akkerkruiden ingezaaid, allemaal rode-lijstsoorten.

Dit ging in samenwerking met Peter Verbeek van adviesbureau Natuurbalans, en Udo Prins van het Louis Bolk Instituut. Veluwse kruiprogge werd met een klein zakje uit een Duitse zadenbank steeds meer opgeteeld, tot inmiddels 1.500 kilo. De Arnhemse bakker Tom van Otterloo maakt nu streekbrood van het graan.

Kringloop

Van Silfhout en Woestenburg hebben niet de illusie dat ze de wereld kunnen voeden met de Heideboerderijen. Wel denken ze dat het een systeem is dat lokaal de kringloop rondmaakt. ‘Het gaat erom dat alle deelnemende partijen op de lange termijn het meeste halen uit het landschap, waarbij landbouw en natuurbeheer samengaan’, zegt Woestenburg.

De kracht schuilt in gebiedsgerichte aanpak. Woestenburg: 'Er zijn een hoop andere, positieve, kleinschalige initiatieven. Die zijn soms een succes, maar in tegenstelling tot de Heideboerderijen zijn het allemaal enkelvoudige verdienmodellen.'

Nadenken

Een Heideboerderij is ook geen systeem dat er van de ene op de andere dag staat. Van Silfhout: 'Dit zet je niet zomaar neer. Wat dat betreft hebben we niet de makkelijkste weg gekozen, al beginnen we de wind wel mee te krijgen. Het is een model waarmee je mensen kunt laten nadenken over waar ze over tien jaar willen staan.'