Biologisch biedt boeren op Cuba kansen

Slechts een halve hectare groente en kruiden heeft Fernando Funes op zijn 8 hectare grote boerderij. Toch is dit voorlopig de kurk waar zijn jonge onderneming op drijft. In terrasbouw langs de heuvel groeien slasoorten, wortelen, bieten en kruiden als koriander en peterselie. ‘Kijk, ik heb zelfs cherrytomaten. Die zijn op Cuba vrijwel nergens te koop. Ik lever ze twee keer per week aan goede restaurants.’
Op het socialistische eiland, waar horecapersoneel en burgers naar staatswinkels moeten voor hun voedsel, is Funes een uitzondering. ‘Ik ben zelf naar restaurants gestapt en zei: ‘Dit is belangrijk voor jullie!’ Samen kunnen we de gasten iets voorschotelen dat nergens te koop is. Bovendien is het vers en biologisch. Ik heb inmiddels meer aanvragen, maar mijn productie is nog te beperkt.’
Ooit volgde Funes colleges bij wijlen Herman van Keulen, hoogleraar Bodemvruchtbaarheid in Wageningen. Sindsdien genoot hij, zeker voor Cuba, een onbezorgd leven. ‘Ik woonde prachtig in Havana, had een goed inkomen, schreef boeken en reisde de wereld af voor congressen. Overal vertelde ik hoe je een duurzame biologische boerderij opzet. Maar na twintig jaar academische wereld bekroop me het gevoel: ik moet het niet uitleggen, ik moet het zelf doen! Mijn wetenschapscollega’s dachten dat ik gek geworden was.’

Arme grond

Om de uitdaging nog groter te maken koos Funes in 2011 voor een arm stuk grond ten westen van Havana: veel stenen, heuvelachtig, weinig productief. Het is even hobbelen vanaf de snelweg, maar dan komt Finca Marta - vernoemd naar Funes’ moeder - in zicht. Tussen de romerillo-struiken wroeten arbeiders stenen uit de akker en gooien die op een oude kar. De mysterieuze reisgenoot achter in de taxi blijft zitten.
Op de veranda vertelt Funes over de verwezenlijking van zijn droom. Naast 25 soorten groenten teelt hij suikerriet, drie soorten bananen, fourage van koningsgras, Guatemalteeks gras en sorghum. Verder houdt hij melkkoeien en 34 bijenvolken, waarvan de honing in lege flessen van Havana Club gaat. Een composthoop moet voor gas zorgen. Stroom komt van zonnepanelen. Bomenrijen zijn aangeplant voor bloesem en schaduw. ‘Het is compleet autarkisch. Precies zoals ik in mijn scriptie verdedigde. En als het hier lukt, kan het overal op Cuba.’
Biologisch is niet alleen een draai naar duurzaam, het was op Cuba jaren pure noodzaak. ‘Toen de Sovjet-Unie uiteen viel, raakten we in één klap alle goedkope olie en onze hoge suikerprijs kwijt. Net als de bestrijdingsmiddelen, kunstmest, tractoren en diesel waar de grootschalige landbouw afhankelijk van was. Sommigen zien monocultuur van soja of citrusvruchten nog steeds als beste optie. Maar dat maakt ons opnieuw afhankelijk van Brazilië en vooral Venezuela. Als die hulp stopt en de oliekraan sluit, is er weer paniek.’
De wens tot onafhankelijkheid is niet nieuw. Commandante Fidel Castro stortte zich na de revolutie van 1959 jarenlang op technieken om de Cubaanse landbouw te verbeteren. Hij dacht met een kruising van Zeboe en Holstein eenvoudig een superieur melkras voor de tropen te fokken. In juli 1968 pochte de bebaarde dictator binnen tien jaar een verbeterd ras naar Nederland te zullen exporteren. Het experiment van het F1-rund faalde jammerlijk. Anno 2014 wordt nog steeds melkpoeder geïmporteerd.
Funes studeerde aan de Universiteit van Havana toen de Sovjet-Unie in 1991 verdween. Castro betitelde het tijdperk van schaarste de ‘Speciale Periode’. Als een tijd van oorlog. Funes: ‘Nergens was geld voor. Ik werd benoemd als coördinator van de voedselproductie. Rond de campus hadden we zo’n 100 hectare, waar duizenden studenten van moesten eten. Het was elke dag hetzelfde: soep en brood als ontbijt, rijst en bananen als middagmaal.’
Die vroegere schaarste lijkt nu ver weg op Finca Marta. Net als op andere kleinschalige bedrijfjes, en zelfs op lapjes grond in steden, groeit de groenteproductie snel. ‘Deze boerderij was overwoekerd toen ik in 2011 begon. We moesten alle wildgroei verwijderen en zo snel mogelijk produceren om geld te verdienen. Dat is gelukt. Binnen twee jaar draaiden we zwarte cijfers. Zeven arbeiders betaal ik nu meer dan gemiddeld. Het is zoals president Raúl Castro zegt: eerst de productie omhoog, pas daarna kun je meer verdienen.’
Al voor Raúl Castro in 2008 staatshoofd werd, startte de verandering op het platteland. Circa 100.000 nieuwe boerderijen zijn gestart op 1 miljoen hectare grond. Zelfstandig opererende boeren - naast bestaande staats-coöperaties - beheren een kwart van het areaal, maar leveren 65 procent van alle voedsel. Landbouwmarkten zijn weer toegestaan, nadat Fidel ze ooit als ‘kapitalistisch’ verbood. En voor distributie is men niet langer exclusief aangewezen op het onbetrouwbare transport van de staat.
Funes wil het liefst een tiental boeren meekrijgen in zijn biologische teeltwijze. Als regionale kern van ontwikkeling. ‘Zodat we samen als coöperatie genoeg produceren en interessant zijn voor afnemers in Havana. Misschien zelfs met directe levering aan huishoudens. Eén buurman die eigenlijk wilde stoppen, is al om. Ik help hen met kennis en zaden. Maar goed, zoals we op Cuba zeggen: één stok maakt nog geen berg.’
Ook in melk ziet Funes toekomst. ‘Ik heb een plan om die productie sterk te verhogen. Het schort nu aan een efficiënt ophaalsysteem en een goede prijs voor de boer. Zolang de staat te weinig betaalt, zal de productie niet stijgen.’
Als Funes praktijkkennis mist, dan is er Machadito, een goedlachse 76-jarige knecht die als tiener al met het hakmes tussen het suikerriet stond. ‘Twee jaar geleden kwam hij helpen met het graven van de waterput. Ik vroeg hem te blijven. Hij is ijzersterk en nooit ziek.’

Zelfcensuur

Terug naar Havana blijft de medereiziger in de taxi zitten tot nadat ik ben uitgestapt. Tijdens het bezoek heeft hij zich niet op het erf getoond. Later vertelt een Cubaanse dissident: ‘Dat is normaal. Dankzij je huur-telefoon luistert de veiligheidspolitie alles af. Ze willen je laten weten dat zij weten waar jij naartoe gaat. Zodat je jezelf censureert, zonder dat zij ingrijpen.’ Welkom op Cuba, waar staatsveiligheid efficiënter werkt dan veel landbouwbedrijven.