'Door samenspel overheid en bedrijfsleven is belang leefomgeving verwaarloosd'

Dat zijn enkele conclusies uit het donderdag gepresenteerde advies 'Falen en opstaan: naar een doeltreffende aanpak van problemen in de leefomgeving' van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli). De raad stelt dat beleid rond thema's als woningtekort, stikstof, CO2-uitstoot en funderingsproblematiek onvoldoende resultaat heeft opgeleverd en luidt daarom de noodklok. RLi pleit voor een fundamenteel andere aanpak, waarin overheid, bedrijfsleven én gemeenschappen samen optrekken.

RLi stelt dat de overheid zich steeds meer is gaan opstellen als het bedrijfsleven waardoor de focus ligt op financieel-economische belangen. Gemeenschappen – burgers die zich organiseren rond bijvoorbeeld wonen, landbouw of mobiliteit – zijn te lang buitenspel gezet. Hun kennis, aanpassingsvermogen en betrokkenheid worden onvoldoende benut. Het ontbreekt ook aan maatschappelijke dialogen over waarden. Burgers weten vaak niet waarom bepaalde keuzes worden gemaakt, wat leidt tot onbegrip en polarisatie.

Risicomijdende cultuur

Tegelijkertijd ontbreekt het bij de overheid aan overzicht en slagvaardigheid, schrijft RLi. Een risicomijdende en afrekencultuur belemmert doortastend handelen. Beleidsmakers zijn vooral gericht op risico's uitsluiten, waardoor besluiten traag tot stand komen.

De slagvaardigheid van de overheid wordt ook beperkt door een verkokerde organisatiestructuur. Ambtenaren worden daardoor gestimuleerd om zich te concentreren op het eigen beleidsterrein. Maar leefomgevingsproblemen zijn complex. Om ze effectief aan te pakken, moet de overheid juist handelen vanuit inzicht in hoe zaken met elkaar samenhangen en elkaar beïnvloeden. Deze integrale visie ontbreekt op dit moment vaak, concludeert RLi.

Als illustratie heeft de raad in het advies de stikstofproblematiek in de landbouw uitgewerkt. De Rli laat zien dat alleen een breed samenspel van overheid, bedrijfsleven en gemeenschappen kan zorgen voor een toekomstbestendige landbouwsector én herstel van natuurwaarden.

Impasse doorbreken

Om de impasse te doorbreken, doet de Rli vijf aanbevelingen. Zo vindt de raad dat brede waardendialogen moeten worden gevoerd. 'Organiseer structureel gesprekken over de langetermijnrichting van Nederland. Maak zichtbaar welke waarden in het geding zijn en hoe deze worden afgewogen in beleid.'

Bij die dialogen moeten alle gemeenschappen gelijkwaardig worden betrokken, vindt RLi. 'Geef burgerinitiatieven en lokale gemeenschappen een volwaardige rol in de aanpak van leefomgevingsvraagstukken. Verminder bureaucratische belemmeringen en benut hun innovatieve kracht.'

Productschappen terugbrengen

Verder pleit de raad voor nieuwe overlegstructuren waar overheid, bedrijfsleven en gemeenschappen samenkomen om tot uitvoerbare oplossingen te komen. 'Het oude maatschappelijk middenveld functioneert niet meer als verbindende schakel', schrijft RLi. De raad noemt daarbij als voorbeeld het oprichten van gebiedscoöperaties, akkoorden sluiten aan overlegtafels zoals het klimaatakkoord en de herintroductie van productschappen.

Voor het gezamenlijk verwezenlijken van collectieve (duurzaamheids)doelen door individuele agrariërs kunnen productschappen waarin ondernemers, overheid, onderwijs, onderzoek en praktijkkennis bijeenkomen van grote betekenis zijn. Zij kunnen een brugfunctie vervullen tussen praktijk en beleid, agrarische sectoren met elkaar verbinden en uitvoeringskracht ontwikkelen, staat in het advies.

Veranderkracht

Verder vindt RLi dat de overheid bedrijven in stelling moet brengen voor duurzame ontwikkeling. Daarbij moeten duurzame koplopers in de markt worden gestimuleerd en lobbykracht van gevestigde partijen die vernieuwing tegenhouden worden beperkt.

RLi ziet de grootste veranderkracht in de productieketens en noemt de landbouwsector daarvoor illustratief. 'De veranderkracht zit hier niet zozeer bij de boeren, maar veeleer bij de grote spelers in de keten, zoals de voedselindustrie, retailbedrijven, toeleveranciers van grondstoffen en machines en financiers. Zolang de overheid doorgaat met het opleggen van steeds meer beleid en regels aan de primaire productie en ondertussen het grotere voedselsysteem ongemoeid laat, worden de problemen niet opgelost. Bovendien zal regulering niet effectief zijn zolang de handhaving ondermaats blijft.'

Tot slot adviseert RLi om de overheidsorganisatie zelf tegen het licht te houden. 'Zorg voor meer samenhang, faalruimte en lerend vermogen binnen overheidsorganisaties. Doorbreek verkokering en investeer in kennis over de uitvoerbaarheid van beleid', luidt het advies.

Het advies wordt aangeboden aan minister-president Dick Schoof en de betrokken ministers van Economische Zaken, Landbouw, Klimaat, Volkshuisvesting, Binnenlandse Zaken en Infrastructuur. Rli roept op tot lef en samenwerking: 'De tijd is rijp om de kracht van het bedrijfsleven en georganiseerde burgers in stelling te brengen voor een schone, leefbare en gezonde leefomgeving. Alleen samen kunnen we de impasse doorbreken.