Investeringshulp kan onverwacht stoppen

Het opzij zetten van overheidsgeld in een investeringsfonds is niet nieuw. Zo kwam in 1995 het Fonds Economische Structuurversterking (FES). Dat bood financiële steun aan investeringen in de infrastructuur en later ook aan bevordering van de kenniseconomie.

Het geld voor het FES kwam uit meevallers van de aardgasbaten. Vooral in tijden van hoge energieprijzen stroomde het geld binnen. Het fonds keerde enkele tientallen miljarden euro's uit tot het in 2011 een stille dood stierf.

Dat kwam met name door toenemende onvrede over de manier waarop het geld werd verdeeld. Een commissie van deskundigen gaf advies, maar tegelijk probeerden ministers op zoek naar geld gretig hun aandeel uit de pot te vergroten.

Oud-hoogleraar bestuurskunde Wim Derksen karakteriseert het als 'een bizar gerommel tussen departementen'. In een column schreef hij dat plannen die al twee keer door de verantwoordelijke commissie waren afgewezen, alsnog werden toegekend omdat het betreffende ministerie 'nog niks had gekregen'.

Derksen concludeert dat de deskundigheid van 'experts' niet altijd borg staat voor een ordentelijke verdeling van gelden. 'Fondsen staan helaas te vaak model voor 'duistere achterkamers' waarin niet de deskundigheid maar de machtsverdeling de uitkomst bepaalt', aldus de oud-hoogleraar.

Wet investeringsrekening

Nog voor het FES was er de Wet investeringsrekening (WIR) uit 1978 met daaraan gekoppeld het Fonds Investeringsrekening. Dat moest ondernemers stimuleren te investeren in bedrijfsmiddelen. Extra steun was er onder meer voor milieuzuinige investeringen.

De WIR bood ondernemers, ook in de land- en tuinbouw, belastingtechnische voordelen. Omdat er te veel oneigenlijk gebruik van werd gemaakt, sloot de regeling op 29 februari 1988. De laatste dagen dat de wet van kracht was, gingen de boeken in als het 'WIR-weekend'. Ondernemers meldden nog snel een enorme stroom investeringen aan.

Die alertheid van het bedrijfsleven verleidde de overheid de voorwaarden achteraf nog aan te passen. De WIR-premies werden, anders dan afgesproken, over meerdere jaren uitgesmeerd. De angst voor gaten in de begroting bleek groter dan de wil om een betrouwbare overheid te zijn.

Deur kan altijd op slot

Uit deze ervaringen blijkt dat fondsen bij gewijzigde inzichten vrij eenvoudig door de overheid kunnen worden stilgelegd. Aangegane verplichtingen moeten worden nagekomen, maar voor nieuwe aanmeldingen kan de deur altijd op slot.

Tweede Kamerlid Eelco Heinen (VVD) hintte daar al op tijdens een Kamerdebat vorige week. Hij wil wettelijk verankeren dat beide nieuwe fondsen tijdelijk zijn. 'Dat we nette kosten-batenanalyses maken. Lost het de problemen niet op, dan gaan we het geld wat mij betreft ook niet uitgeven.'

De Algemene Rekenkamer waarschuwde begin dit jaar voor een ander gevaar, namelijk dat de volksvertegenwoordiging de controle kwijtraakt over de fondsen. Ze maken namelijk geen deel uit van de rijksbegroting.

Kritisch volgen

'We bevelen uw Kamer dan ook aan de instelling en vormgeving van nieuwe fondsen kritisch te volgen. Vanuit het belang van het budgetrecht volstaat het niet om hier alleen maar over 'geïnformeerd' te worden', aldus de rekenkamer.

Als reactie daarop vroeg de Tweede Kamer in een motie om het parlement nauw te betrekken bij de opzet en beslissingen over de beschikbare budgetten. Op die manier zijn dergelijke fondsen goed te controleren, vindt Pieter Grinwis (ChristenUnie). 'Zowel qua besluitvorming als doelmatigheid, mits we maar goede spelregels met elkaar afspreken.'

Hoe die spelregels eruitzien, zal in het parlementaire debat over de instellingswetten aan de orde komen.