'Melk maken van ruwvoer, daar draait het allemaal om'

Wie het erf van de familie Mateman oprijdt, vermoedt niet direct dat er 180 melkkoeien zijn. De erfgebouwen dateren van begin jaren negentig, toen de boerderij binnen de gemeentegrenzen werd verplaatst. Een ligboxenstal voor 60 koeien plus jongvee en een stal voor 120 fokzeugen gaven de nu 55-jarige Henk en Liesbeth voldoende werk en inkomen. Inmiddels is de varkenstak gestaakt en zit zoon Bram (26) in het bedrijf.

Hoge kosten voor nieuwe milieueisen aan de varkenshuisvesting gaven rond 2005 de doorslag: de varkens werden vervangen door extra melkvee. De varkensstal kreeg, na een grotendeels zelf uitgevoerde renovatie, een bestemming als jongveestal.

Mateman: 'Helemaal afbreken vond ik kapitaalvernietiging. Onze tweede zoon is technisch en heeft de zeugenafdelingen verbouwd tot groepshokken met telkens vier dieren. De roosters van de varkens zijn nog in gebruik en de brijvoerautomaten vullen we nu met jongveebrok.'

Om de ventilatie goed te sturen, installeerde Mateman een systeem van overdrukventilatie naar Amerikaans voorbeeld. Dat is een ventilatiesysteem dat zorgt voor een hogere druk in de stal, waardoor de ruimte wordt gevuld met verse lucht.

Een pvc-pijp aan het plafond voert de verse lucht aan. 'Sinds we het jongvee hier houden, hebben we zelden nog kalveren of pinken met longproblemen. Het enige nadeel van deze manier van huisvesten is de tochtdetectie. Daar hebben we wel wat hulp van een tochtdetectiesysteem bij nodig.'

Anders naar cijfers kijken

Hoewel de varkens zijn verdwenen, heeft Mateman nog wel baat bij zijn verleden als varkenshouder. 'Als je een varkensbedrijf gewend bent, kijk je anders naar cijfers. Je kijkt veel scherper naar wat iets kost en wat het opbrengt. Een varkensboer weet exact zijn voerwinst. Koeienboeren kijken vooral naar de melkproductie. Zeker twintig jaar geleden wilde je hoog in de lijstjes staan bij CRV.'

Eerder keek de Gelderse veehouder ook vaak naar de melkproductieregistratie, nu kijkt hij meer uit naar de kwartaalcijfers van de boekhouder. 'En naar het groepsoverzicht in vergelijking met andere bedrijven. Onze kritieke melkprijs staat tussen de 20 procent beste bedrijven.'

Mateman kijkt met een varkensbril naar zijn koeien. Met die bril besloot hij bijvoorbeeld te kiezen voor een ander ras: Fleckvieh. 'De omzet en aanwas met Fleckvieh ligt op 10 tot 11 cent per kilo melk door hogere prijzen voor slachtkoeien en kalveren. Daarnaast is de vruchtbaarheid beter dan met Holstein-koeien. De tussenkalftijd ligt op 375 dagen.'

Lerend boerennetwerk

Het accent op cijfers vindt ook zijn weerslag in de deelname aan VK-Oost. Ruim tien jaar geleden sloot Mateman aan bij dit lerende netwerk van meer dan vierhonderd agrarische leden die actief werken aan het verbeteren van hun (milieu)prestaties. Vier keer per jaar komen de deelnemers bij elkaar in studiegroepen, meestal tien tot twaalf boeren per groep.

Inmiddels is er best veel veranderd op het bedrijf van Mateman. 'Sinds 2019 weiden we de melkkoeien en een jaar later zijn we begonnen met stalvoeren. Door meer vers gras te benutten, liggen de verliezen lager. Met vers gras maaien haal je de maximale opbrengst van het land en probeer je die zo efficiënt mogelijk te benutten. Melk maken van ruwvoer, daar draait het om. Dat is met het hele boeren zo.'

In het groepsoverzicht van VK-Oost zag Mateman dat boeren die veel vers gras voeren lagere krachtvoerkosten realiseren en hogere gewasopbrengsten. Zoon Bram vult aan: 'Er zijn geen inkuilverliezen en geen conserveringsverliezen. Op het land zijn minder verliezen dan wanneer je het gras inkuilt.'

Mateman vertelt dat het eiwit van eigen land in 2023 toenam met 3 procent, ten opzichte van het jaar ervoor. Het krachtvoer per 100 kilo melk nam af van 20 naar 19 kilo. De stikstofbenutting op het bedrijf steeg van 39 naar 49 procent en in de bodem kwam die nog hoger uit; daar ging de stikstofbenutting van 58 naar 80 procent. 'Voor een deel spelen weersomstandigheden een rol bij deze kengetallen, maar vers gras voeren is zeker een maatregel die positief uitpakt.'

Een andere knop om aan te draaien is de hoeveelheid eiwit in het rantsoen. Daar durft Mateman scherp aan de wind te zeilen met een streefwaarde van 145 gram ruw eiwit in het totale rantsoen. 'Scherp voeren geeft een lager ureumgehalte en dat bespaart ons direct mestafvoer. Elke 2 punten ureum is een kuub minder mestafvoer per koe per jaar.'

Melkproductie op peil

Het gemiddelde ureumgehalte lag vorig jaar op 16 en het jaar daarvoor op 20. Mateman: 'Dat was eerder heel normaal. Anders molk je niet, was de gedachte. Nu zien we dat je scherp kunt voeren en toch de melk erbij houdt.' Bart Mateman knikt, maar stelt dat er ook grenzen zijn.

'Bij ons bedrijf zagen we, bij een ruweiwitgehalte van 143, dat het wel melk kostte. Maar je kunt vaak verder terug dan je denkt. Voor ons werkt die 145 gram plezierig. We optimaliseren vooral door te sturen met de hoeveelheid energie in het rantsoen en kijken ook naar de vertering van de mest', aldus de ondernemer.

Twee keer per maand laten de veehouders de mest zeven om te bepalen of de vertering goed is. De mestzeef deelt mest op in drie fracties die worden samengeknepen tot bolletjes. Bram Mateman pakt er een foto bij op zijn telefoon en laat drie samengeknepen mestfracties zien.

Mateman: 'Het middelste bolletje moet groot zijn, dan neemt de koe voldoende ruwvoer op. Is het linkerbolletje te groot, dan blijven er te veel grove delen achter in de mest en moet er meer energie in het rantsoen. De penswerking moet dan een stimulans krijgen.'

In welke vorm die energie moet worden aangeboden, is weer afhankelijk van de snelheid van het eiwit. Energie en eiwit moeten synchroon lopen. 'We gebruiken daar tijdens het weide- en graasseizoen versgrasmonsters voor. Hoe meer ruw eiwit in het gras, des te sneller de energie. In de praktijk betekent dit keuzes maken tussen het soort graan en de bewerking van het graan', zegt Mateman. 'Gemalen graan is sneller dan geplet graan.'

Lager ureumgehalte

De jonge ondernemer merkt dat de manier van voeren effect heeft op de eiwitbenutting. Zo daalde het ureumgehalte met 4 punten, dankzij het mengen van het rantsoen. 'Het ruweiwitgehalte veranderde niet en bleef stabiel op 145 gram per kilo droge stof. Maar doordat elke hap voer hetzelfde is, voorkomen we selectie en verbetert de eiwitbenutting.'

Henk Mateman was wel kritisch vanwege de dieselkosten en het investeringsbedrag. In het begin kwam er niet direct meer melk uit het rantsoen, maar dus wel een lager ureumgehalte. Nu ziet hij dat ook de productie oploopt. De koeien geven gemiddeld 8.500 liter melk, met 4,65 procent vet en 3,60 procent eiwit.

De ammoniakemissie daalt ook. Niet alleen door scherper op de norm te voeren, maar ook door water aan de mest toe te voegen. En in het bijzonder door de aanschaf van een koetoilet. Deze emissiereducerende techniek staat op de RAV-lijst. Door grofweg de helft van de urine apart op te vangen, komt minder urine in contact met mest op de stalvloer en vermindert de emissie.

Het effect is te zien in de analyse van de drijfmest. Met 4,5 kilo stikstof zit er nog een behoorlijke hoeveelheid in de mest, die anders deels door emissie zou zijn ontsnapt. 'Het kwam bij ons wel goed samen; onze krachtvoerboxen waren versleten en hadden nog geen afsluithekje. Daardoor was er veel onrust in de stal. Het koetoilet is tegelijkertijd een krachtvoerbox. Dat maakte de investering minder risicovol', legt Henk Mateman uit

Een ander voordeel zijn de lagere mestafzetkosten. 'Door de stikstof te concentreren in een kleiner volume, kunnen we met minder kuubs aan onze afzetverplichting voldoen', analyseert Mateman.

Verkleien van zand

Een marginaal deel van de optimalisering bij Mateman valt terug te voeren op een bijzonder project: het verkleien van zand. Goede ervaringen op proefboerderij De Marke brachten hem op het idee zich daarvoor in te schrijven. Met vrijgekomen klei uit de aanleg van de Betuwelijn is een droogtegevoelig zandperceel voorzien van een kleidek.

Zeker 112 vrachtwagens voerden de toplaag aan, die het percentage lutum optilde van 2 naar 8. 'In droge jaren realiseren we 10 procent meer opbrengst, in een normaal jaar 14 procent', schetst Mateman het voordeel. 'Het mooiste vind ik dat, als hier over tweehonderd jaar nog wordt geboerd, men zich kan afvragen: hoe komt die klei toch tussen dat zand?'