Wiersma: 'Boeren zijn zelf verantwoordelijk voor hun mestoverschot'

Met kinderen van een Haagse basisschool heeft Femke Wiersma de maandagochtend van het interview gekookt. Het was verfrissend en ontspannend om even met iets anders bezig te zijn dan de vele complexe vraagstukken die op haar bord liggen. Bijna een jaar geleden trad ze aan als minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur.

Bij het lezen over maatregelen zit ik in gedachten aan een boerenkeukentafel

Femke Wiersma, minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur

Sindsdien zijn ontspannen momenten voor haar schaars. Het kabinet moet met oplossingen en borgbaar stikstofbeleid komen en een krimp van de veestapel lijkt onvermijdelijk om de mestcrisis op te lossen. Stevig wordt hierover onderhandeld in de ministeriële stikstofcommissie die Nederland van het stikstofslot moet halen.

Hoe ver is de ministeriële commissie?

'Vooropgesteld, er zit nog geen strik om een pakket met maatregelen. Dus op de inhoud kan ik niet vooruitlopen. Maar in grote lijnen denk ik wel dat we weten wat er moet gebeuren om de vergunningverlening in Nederland weer op gang te brengen. Uiteindelijk zullen we met een totaalpakket komen. Met het aanpassen van de wet- en regelgeving starten we het eerst en het snelst. We hebben een analyse gemaakt van hoe andere Europese lidstaten de Vogel- en Habitatrichtlijn hebben geïmplementeerd. We hebben dat in Nederland verbonden aan stikstof.'

'Ook onze vergunningverlening is met name gericht op stikstofuitstoot. We zijn serieus aan de slag om te kijken wat we daarin kunnen wijzigen om de vergunningverlening weer op gang te laten komen. Ik verwacht ergens in de komende weken met de eerste contouren naar buiten te komen.'

Gaat de vergunningverlening veranderen?

'Ik kan daar nog niet op vooruitlopen. Er zitten korte- en langetermijnzaken in. Op de korte termijn is dat natuurlijk de rekenkundige ondergrens en het uit de wet halen van de kritische depositiewaarde, zoals in het Hoofdlijnenakkoord is afgesproken. We kijken ook of we voor de vergunningverlening naar een heel ander systeem kunnen. Door het bijvoorbeeld te koppelen aan het milieuspoor.'

'Uiteindelijk moet ook een nieuw systeem juridisch standhouden. We leren daarbij van andere lidstaten. Maar het moet anders: we hebben ons in het huidige systeem zo klemgezet dat zelfs 150 wandeltochten niet doorgaan.'

Is aan dat milieuspoor ook een reductieopgave gekoppeld?

'Ja. Wanneer je de vergunningverlening los wilt trekken, dan zul je ook de dalende emissielijn moeten borgen. In het verleden was het zo dat er wel een dalende stikstofdepositie was, maar dat die niet geborgd was. Dus daar zijn we op dit moment ook een aanpak voor aan het maken.'

Hoe wilt u die reductie gaan halen?

'Dat is per sector en per bedrijf verschillend, afhankelijk van de locatie en het type bedrijf. Er zijn natuurlijk best veel ontwikkelingen en mogelijkheden om ook in stallen nog verder emissies te reduceren. Uiteindelijk wordt het een combinatie van beide, opgaven per sector en per bedrijf. We hebben in het Hoofdlijnenakkoord natuurlijk al afgesproken dat we naar een bedrijfsgerichte emissiedoelsturing toegaan.'

Dus iedere boer krijgt een eigen reductieopgave?

'Er komt emissieruimte per bedrijf. In het pakket van de ministeriële commissie zal ook doelsturing zitten. Het gaat erom hoe je de reductie borgt.'

'Vorige week was ik bijvoorbeeld op het proefbedrijf De Marke in het Gelderse Hengelo. Daar realiseren ze door stallenmanagement per koeplaats circa 6 kilo ammoniak per jaar, maar ze staan voor ongeveer 12 kilo ammoniak in de boeken. Die reductie kunnen ze niet inboeken, omdat het nog niet geborgd kan worden. We werken eraan om dat wel voor elkaar te krijgen.'

Hoe wilt u dat doen?

'Er zijn verschillende manieren om dat te doen. Bijvoorbeeld via de nutriënten waar de afrekenbare stoffenbalans en KringloopWijzer deel van uit maken. En met jaarrond meten en benchmarken kun je uitspoeling ook goed in beeld brengen.'

'We zijn dat op dit moment aan het uitwerken. Een belangrijk aspect is dat er een niet-vrijblijvende component in zit. Dat er bijvoorbeeld niet meer dieren bijkomen. Eurocommissaris Jessika Roswall van Milieu, Waterbestendigheid en Circulaire economie was op bezoek in Nederland. Zij zit heel strikt op het halen van de doelen op het gebied van waterkwaliteit.'

Tekst gaat verder onder het kader

In het achtste actieprogramma Nitraatrichtlijn maakt u een begin met doelsturing. Hoe gaat u boeren daar warm voor krijgen?

'Met het sturen op nitraatbodemoverschot wil ik naar een systeem van doelsturing waarmee je de waterkwaliteit waarborgt. Als een akkerbouwer kan aantonen geen nutriëntenverlies te hebben gedurende een periode van drie jaar en de waterkwaliteit is goed, dan zou deze ondernemer vrijgesteld kunnen worden van deels generieke maatregelen.'

'Voor de Europese Commissie moeten we dat goed onderbouwen. Maar doelsturing is een term die ook in Brussel rondgaat. Bij iedere landbouwraad breng ik de 'result based approach' altijd wel in.'

Het wordt in het gesprek duidelijk hoe Wiersma worstelt met de complexe dossiers en de pijnlijke keuzes die nodig zijn om tot oplossingen te komen. Ze herhaalt regelmatig te werken aan een structurele langetermijnoplossing voor de stikstofproblemen. Tegelijkertijd ontkomt ze niet aan ingrijpende keuzes voor boeren om Nederland zo snel mogelijk van het slot te krijgen.

1.800 bedrijven nabij Natura 2000-gebieden moeten aan de slag. Hoe serieus is dat plan?

'Ja, ik heb gezien dat er dingen doorsijpelen vanuit de stikstofcommissie. Ik wil benadrukken dat het niet alleen om boerenbedrijven gaat, maar bijvoorbeeld ook om fabrieken. Heel veel opties hebben op tafel gelegen om te zorgen dat provincies straks weer vergunningen kunnen verlenen. En dat de rechter dan ook ziet dat dit kabinet serieus met natuurherstel aan de slag is.'

Het lijkt sterk op het beleid van het vorige kabinet, waar BBB zo op tegen was?

'Op dit moment zit de economie volledig op slot. We zien heel grote bedrijven die miljarden willen investeren in Nederland en niet kunnen ontwikkelen. Dat komt door hoe wij het fundament van onze vergunningverlening hebben ingevuld. Ik vind het een heel pijnlijke maatregel. Maar als dat ons helpt om uit de stikstofcrisis te komen en er staat echt goed flankerend beleid met perspectief tegenover voor die bedrijven die het raakt, dan ja.'

Wiersma neemt een slok van haar cola en verslikt zich bijna. Het onderwerp raakt haar zichtbaar. Ze wil die minister zijn die boeren duidelijkheid geeft en toekomst. 'Het gaat mij erom dat er perspectief moet zijn voor die boerengezinnen en bedrijven. Een maatregel is voor mij niet iets vanuit Excel-sheets. Als ik dit soort dingen lees, dan zit ik in mijn gedachten aan een boerenkeukentafel. En dan weet ik ook hoe zo'n maatregel daar uitpakt. Moeilijke keuzes maken voor het grotere belang, hoort bij dit vak. Maar als je hart hebt voor de sector, dan is dat niet eenvoudig.'

De landbouwminister vervolgt: 'Stel dat de zonering er komt, dan is dat al een vorm van structuurbeleid. En met doelsturing ga je ook die richting op. Want boeren worden dan zelf verantwoordelijk voor hun prestaties. Dat betekent per definitie dat op uitspoelingsgevoelige zandgronden bepaalde teelten heel moeilijk gaan worden. Dus ik denk dat we in de basis bedrijven krijgen daar waar ze het beste passen. Ik denk dat doelsturingssystematiek de meest rechtvaardige manier van werken is, omdat de bedrijven die het nu al heel goed doen ook worden afgerekend met generieke maatregelen.'

Zo komen we op de onderhandelingen van de voorjaarsnota die momenteel lopen en een ander groot thema: het mestoverschot, en een generieke korting die dreigt. Terwijl Wiersma altijd heeft benadrukt geen gedwongen krimp door generieke korting mee te willen maken, conform het Hoofdlijnenakkoord.

Krijgt u voldoende budget voor uw plannen?

'Stel dat er een maatregel als bijvoorbeeld zonering komt, dan heb je het al snel over miljarden voor flankerend en ondersteunend beleid. Daar hangt het dus wel vanaf. De gelden voor agrarisch natuurbeheer (500 miljoen euro per jaar) wil ik ook inzetten. Ik wil echt naar langjarige contracten en ook beheerspakketten voor de veenweiden. Maar dat gaat pas voor de begroting van volgend jaar spelen.'

Denkt u dat een krimp van de veestapel nodig is om een generieke korting te voorkomen?

'We hebben te weinig plaatsingsruimte. Dat wil ik vooropstellen. En dat is jammer. Ik ben al goed in overleg met Roswall. Ik hoop ook echt dat we daar weer ruimte zullen krijgen. Een kunstmestvervanger als renure is een oplossing en we brengen de kansen voor mestexport en -verwerking in kaart. Maar uiteindelijk zijn boeren wel zelf verantwoordelijk voor hun mestboekhouding.'

Als meer ruimte krijgen niet lukt, dreigt er dan een generieke korting?

'Daar denk ik op dit moment nog niet aan. Het beleid is erop gericht de mestproductie te verlagen. De afroming van fosfaat vindt nu natuurlijk plaats. Ik heb de cijfers van het eerste kwartaal van dit jaar nog niet gezien. En er zijn heel veel ontwikkelingen in de markt waarbij boeren gaandeweg dit jaar ook hun keuzes zullen maken.'

Landbouwminister Femke Wiersma geeft geen garanties in PAS-dossier

Ruim tweeduizend veehouders die volgens de destijds geldende stikstofregels konden volstaan met een melding bij de provincie als zij een aanpassing met minieme stikstofuitstoot deden aan hun bedrijf, zijn buiten hun schuld om rechteloos geworden. Als in het interview het onderwerp PAS-melders wordt aangesneden, valt landbouwminister Femke Wiersma even stil. 'Ik doe alles binnen mijn vermogen om ze te helpen. In de stikstofcommissie bekijken we hoe we het systeem kunnen aanpassen om ook deze groep ondernemers mee te nemen.'

Maar Wiersma durft in het stikstofdossier geen garanties af te geven. 'Op dit moment zijn we met de provincies het nieuwe traject ingegaan. Daarbij hebben we gezegd dat we de PAS-melders het individuele spoor gaan laten bewandelen. Dat betekent dat we zaakbegeleiders beschikbaar hebben gesteld om naar ze toe te gaan. Om te kijken wat er speelt. Want de ene PAS-melder is de andere niet. De een heeft twee koeien te veel, daar is de urgentie dus niet zo hoog. Maar een ander zit echt wel met een serieus probleem.'

Innovatie noemt Wiersma regelmatig als voornaamste oplossing. Maar Rabobank krijgt amper financieringsaanvragen binnen voor innovaties. Boeren zijn te onzeker. Is het dan wel realistisch om zoveel te verwachten van innovatie? 'Jazeker. Want ik denk dat het wel weer op gang komt als wij duidelijkheid scheppen over waar een ondernemer in een x aantal jaar met het bedrijf aan moet voldoen – en ze de tijd krijgen daarnaartoe te groeien, inclusief ondersteuning met goede regelingen om dat ook gedeeltelijk te subsidiëren en stimuleren. Ik hoop gewoon dat we die duidelijkheid kunnen geven, zodat boeren over tien jaar weten dat ze bestaansrecht hebben als ze aan de randvoorwaarden voldoen. En dan kunnen wij als overheid hopelijk ook weer wat verder van die boerenerven af gaan.'