'Het blijft niet bij blauwtong, andere exotische ziekten volgen'

Plotselinge verplaatsingen van exotische virusziekten over grote afstanden zijn niet meer uit te sluiten. Een voorbeeld is de uitbraak van het blauwtongvirus serotype 8 (BTV-8) in 2006 in Nederland, stelt viroloog Stéphan Zientara van het Franse onderzoeksinstituut voor diergezondheid Anses. 'Tot 1998 meenden deskundigen dat blauwtong en andere exotische virussen niet naar het noorden van Europa zouden komen. In ieder geval niet verder dan Zuid-Europa.'

Onverwacht bleek in 2006 dat knutten in Noordwest-Europa BTV-8 kunnen verspreiden. Inmiddels is duidelijk dat het hier niet bij blijft. De uitbraak van BTV-3 in 2023 in Nederland bevestigt dit. Zientara: 'Net als de opmars van epizoötische hemorragische ziekte (EHD) en het westnijlvirus bevestigen dat deze ziekten toch naar het noorden komen en daar worden verspreid. Ook andere exotische ziekten, zoals Afrikaanse paardenpest, zullen komen.'

Zientara was 11 maart een van de deskundigen die een lezing hield tijdens het symposium 'Blauwtong en andere exotische virussen' van Wageningen Bioveterinary Research. Het werd gehouden ter gelegenheid van het afscheid van de Nederlandse deskundige op dit gebied: professor Piet van Rijn.

Bekkumprijs

Voor zijn grote verdiensten bij de aanpak van de exotische ziekten, ontving Van Rijn de Dr. J.G. van Bekkumprijs. Een prijs ter ere van de voormalige onderzoeksdirecteur van het Centraal Diergeneeskundig Instituut, een van de voorlopers van Wageningen Bioveterinary Research. Dat instituut heeft belangrijke bijdragen geleverd aan veterinair onderzoek, met name op het gebied van mond-en-klauwzeer.

Van Rijn wijdt zijn 35-jarige wetenschappelijke carrière aan virologie, vaccinontwikkeling en de bestrijding van blauwtong en andere exotische virussen. Zijn onderzoek staat onder meer aan de basis van een nieuw type vaccin: Disabled Infectieus Single Animal (Disa).

Bij het Disa-vaccin wordt deletie toegepast, wat betekent dat een specifiek stuk genetisch materiaal wordt verwijderd uit het virus dat in het vaccin wordt gebruikt. Hierdoor wordt het dier niet ziek en kan geen verspreiding door knutten plaatsvinden. Het immuunsysteem van een gevaccineerd dier herkent wel de ziekteverwekker en kan er specifieke antistoffen tegen maken.

De Disa-vaccins zijn tegelijk Diva-vaccins, wat staat voor Differentiating Infected from Vaccinated. Want antistoffen tegen het verwijderde stukje ontbreken, waardoor geïnfecteerde dieren kunnen worden onderscheiden van gevaccineerde dieren.

BTV-serotypes ontwikkeld

Met die kennis zijn experimentele Disa-Diva-vaccins voor meerdere BTV-serotypes ontwikkeld. Inmiddels is er ook een Disa-Diva-vaccin tegen alle serotypes van het Afrikaanse paardenpestvirus ontwikkeld.

Vaccins zijn noodzakelijk bij de aanpak van de virusziekten die worden overgebracht door bijtende of stekende insecten, want deze bestrijden gaat niet lukken. Daarbij zijn er van blauwtong maar liefst 24 serotypes die worden overgebracht door knutten. En nog 12 serotypes die op andere wijze worden overgedragen, maar doorgaans veel minder ziekteproblemen veroorzaken.

De verschijnselen van de 24 serotypes die door knutten worden overgebracht, verschillen nogal. BTV-3 geeft bij schapen veel ernstigere verschijnselen dan bijvoorbeeld BTV-8 en dat geldt ook voor runderen. Bij ongeboren kalveren kan het leiden tot achterblijvende groei of niet goed aangelegde hersenen. Dit staat bekend als 'domme kalveren' die niet kunnen leren drinken.

Vaccineren tegen BTV-1 tot en met -24 lukt nu alleen met een vaccin dat precies past bij het serotype. Daarbij is het van groot belang dat het virus in het vaccin niet verder wordt verspreid. Bij de eerste uitbraken in Europa werd daar onvoldoende aandacht aan besteed, waardoor er met vaccinatie nieuwe serotypes zijn geïntroduceerd die ongecontroleerd werden verspreid. Bij de huidige toelating van vaccins wordt hier dan ook strikt op gelet.

Dat vaccineren echt nodig is, hebben de uitbraken van BTV-8 en BTV-3 in Nederland duidelijk gemaakt. En bijvoorbeeld ook die van BTV-8 in 2015 in Frankrijk. Die ontstond op één plek midden in het land, doordat het virus in diepvriessperma van 2008 zat. Doordat er niet werd gevaccineerd, had BTV-8 zich binnen een jaar uitgebreid over half Frankrijk.

Ook EHD is onderweg

Zientara waarschuwt dat niet alleen blauwtong, maar bijvoorbeeld ook EHD zomaar kan opduiken. Deze virusziekte is vooral ernstig bij witstaartherten in Amerika, maar komt op meerdere continenten voor, zoals Noord-Afrika. Vooral runderen zijn gevoelig voor EHD en hebben ernstige verschijnselen die op blauwtong lijken.

Schapen en geiten worden wel geïnfecteerd met EHD, maar hebben er minder last van. Ook deze ziekte wordt overgedragen door diverse knutten. Er zijn overigens meer dan duizend soorten knutten, waarvan slechts enkele tientallen deze verwante virussen verspreiden.

EHD maakte twee jaar geleden de sprong vanuit Spanje over de Pyreneeën naar Frankrijk. Het eerste jaar waren er nog nauwelijks uitbraken. Vorig jaar waren dat er al meer dan 4.300 tot aan Bretagne. De knutten die de ziekte overbrengen rukken steeds verder op naar het noorden, maar het is niet uitgesloten dat lokale knuttensoorten ook EHD verspreiden.

België heeft al besloten om dit jaar de EHD-vaccinatie van runderen verplicht te stellen, net als het vaccineren van runderen en schapen tegen BTV-3 en -8. Voor EHD is inmiddels een vaccin beschikbaar dat ook in Nederland is goedgekeurd.

Naast EHD zijn er nog meer exotische ziekten die in Nederland kunnen opduiken. Het schmallenbergvirus, dat door knutten wordt overgedragen, komt al sinds 2011 voor bij herkauwers in dit land. Bij paarden kunnen muggen het westnijlvirus verspreiden, vliegen en dazen brengen Equine infectieuze anemie (EIA) met zich mee en knutten Afrikaanse paardenpest.

Voor schapen en geiten is pest bij kleine herkauwers (PPR) een dreiging. Dit virus wordt niet overgedragen door knutten maar via direct of indirect contact. PPR kwam eerst alleen voor in Afrika, het Midden-Oosten en India, maar is recent aangetoond in Bulgarije, Griekenland en Hongarije. Runderen en varkens kunnen dit virus oplopen, maar doorgaans zonder verschijnselen.

'Dit virus zal blijven verrassen'

Uit een risicostudie bleek in 2004 dat de eerstkomende tien jaar geen blauwtong in Nederland werd verwacht. 'Maar in augustus 2006 kregen we al een melding van een verdenking van blauwtong vanuit Zuid-Limburg', stelt Van den Brom. 'Bij nader onderzoek bleek het om BTV-8 te gaan. Vreemd, want dit type kwam alleen voor in Afrika, onder de Sahara.'

In 2006 raakten 165 locaties besmet met BTV-8. Het virus bleek te kunnen overwinteren en in 2007 raakten 6.442 bedrijven met schapen en runderen besmet. Door een vaccinatiecampagne en immuniteit bij dieren die de infectie hadden doorgemaakt, daalde het aantal uitbraken in 2008 sterk tot nog maar 60 bedrijven.

Wel werden in 2008 ook nog BTV-6 en BTV-1 in Nederland gevonden. De bron van BTV-1 bleek een geïmporteerde stier, dit serotype gaf weinig verschijnselen en heeft zich niet verspreid. Het vaccin tegen BTV-8 werkte niet tegen BTV-6, maar dit type verdween omdat het niet kon overwinteren. Vanaf 2008 werd de blauwtongsituatie in Nederland gemonitord door jonge dieren te testen op antistoffen en vanaf 2009 was Nederland weer vrij.

De Nederlandse veehouders werden in 2023 opnieuw geconfronteerd met blauwtong. Dit keer met BTV-3, met in 2023 meer dan 55.000 dode schapen tot gevolg. Bij koeien daalde de melkproductie en ook hier was er uitval. De drie vaccins die in 2024 beschikbaar kwamen, namen niet alle gevolgen weg. Waarschijnlijk mede door de ernstige verschijnselen van dit serotype. Blijven vaccineren is gewenst.

Vorig jaar werd ook BTV-12 gevonden. Dit blauwtongvirus lijkt zich niet goed te verspreiden. Van de ruim 2.500 onderzochte monsters waren er maar 15 positief.

'Uitval kan oplopen tot 95 procent'

Equine infectieuze anemie (EIA) is samen met het westnijlvirus en Afrikaanse paardenpest een van de drie paardenziekten die door knutten of andere bijtende of stekende insecten worden overgedragen. EIA dook 25 maart in Nederland op. Omdat een paard levenslang drager blijft, worden besmette dieren geëuthanaseerd. De enige andere optie is levenslange quarantaine.

Afrikaanse paardenpest is een zeer bedreigend virus. De ziekte lijkt in veel opzichten op blauwtong, maar is een stuk ernstiger en infecteert alleen paardachtigen. Het is nu nog betrekkelijk ver van Nederland verwijderd, maar de blauwtonguitbraken tonen aan dat zo'n virus zomaar ineens kan opduiken.

Krijgt een dier Afrikaanse paardenpest, dan kan de uitval oplopen tot 95 procent, weet Sloet. Een paard kan al binnen 8 uur na de eerste verschijnselen sterven. Voor die tijd kunnen de knutten dan nog wel het virus overdragen naar andere paarden. Knuttenbeten verminderen, bijvoorbeeld door de dieren op te stallen in een geventileerde stal en een paardendeken te gebruiken, is nu nog de enige remedie.

Wel wordt er door een Europees consortium van meerdere onderzoeksinstituten hard gewerkt aan een goed vaccin tegen Afrikaanse paardenpest. Daarbij wordt het onderzoek van Piet van Rijn gebruikt als basis. Eerste onderzoeken met dit vaccin zijn succesvol. Het moet een veilig Diva-vaccin worden en is het enige redmiddel, mocht de ziekte naar Nederland komen.

Sloet raadt paardenbezitters aan hun dieren al wel te vaccineren tegen het westnijlvirus. Dit virus is al lange tijd aanwezig in Duitsland en kan zomaar naar Nederland komen.