Humor als communicatiemiddel

En nu voor iets compleet anders, les nummer 5 van deze minicursus gaat over een communicatieonderwerp waar ik helaas niet om heen kan, een heel serieus instrument: humor. Hele wetenschappelijke onderzoeken zijn er uitgevoerd om te bepalen wat humor nu eigenlijk is. De meeste daarvan hebben als conclusie dat er nog geen duidelijkheid is en dat derhalve nader onderzoek dringend gewenst is. Wel zijn er voorlopige conclusies te trekken zoals: ‘Humor is om te lachen’. U begrijpt, dat is een belediging voor columnisten en alle anderen in de communicatiebusiness.
Waarom hebben mensen gevoel voor humor en dieren niet? Ik zou zeggen, omdat mensen niet alleen een bewustzijn maar ook een zelfbewustzijn hebben. Ze zijn zich bewust dat zij leven en dat het leven naast ups ook downs heeft. Zonder opgaaf van reden kan het leven zich als bij donderslag tegen ons keren. Humor bevat hetzelfde mengsel van ernst en absurditeit als het leven zelf, maar dan teruggebracht tot verteerbare proporties. Dat inzicht leidt tot een onmiddellijke ontspanning van de ademhaling- en gezichtsspieren.
Die ontspanning is het beoogde resultaat van humor als communicatiemiddel. Want het lijkt op het eerste gezicht dat door humor je boodschap minder overtuigend wordt. Wat er gebeurt is dat de boodschap los komt van de boodschapper. Met als beoogd resultaat dat de boodschap daarmee – om het in landbouwkundige termen te houden – beter verteerbaar wordt. Want door jezelf niet te gewichtig voor te doen, nodig je de ontvanger van de boodschap uit hetzelfde te doen.
Doordat humor zo’n uitstekend communicatiemiddel is, kun je het ook andersom gebruiken: als analysemiddel. Welk type humor gebruikt iemand: inclusieve humor of exclusieve? Een mooi rijtje ter beoordeling is: ironie, cynisme, sarcasme.
Ironie is humor gemengd met lichte spot. En lichte spot is – juist door het tot een lichte mate te beperken – nog respectvol. Je wilt iemand wel prikkelen, maar niet ten koste van alles. Cynisme is scherper van toon. Veelal duidt dit op ongenoegen bij de zender. Dat geldt nog sterker bij sarcasme. Die heeft de uitdrukkelijke bedoeling schade te veroorzaken bij de ontvanger; veelal uit frustratie bij de zender.
Het is ook nuttig om jezelf te beoordelen. Hebt u dat wel eens: dat je voordat je het zelf door hebt, iets ontglipt dat naast humor ook een andere ondertoon bevat? Is het luchthartige ironie, cynisme of bitter sarcasme? Blijkbaar zit er dan in uw on- of onderbewustzijn iets wat wringt.

Huib Rijk