Grond blijft een heet hangijzer

Laan van Staalduinen
In het verstedelijkte en dichtbevolkte Nederland wordt nog altijd twee derde van de totale grondoppervlakte, exclusief water, door de landbouw gebruikt. Grazend vee, kassencomplexen, bloeiende bollenvelden, boomgaarden vol fruit, akkers vol groenten of percelen met snijmaïs vullen en kleuren het Nederlandse landschap anno nu.
Ondanks de omvang van het areaal is goede landbouwgrond de meest schaarse productiefactor in de agrarische sector. De oplopende schaarste is zowel kwantitatief als kwalitatief van aard. Kwantitatief in de zin van beschikbare hoeveelheid grond en de verspreiding of verdeling van deze grond. Kwalitatief in de zin van bodemverschraling. Een analyse van de grondmarkt moet daarom over beide gaan: de hoeveelheid beschikbare grond en verspreiding daarvan en over de kwaliteit van de bodem.
De grondhonger kent verschillende monden. Op het meest algemene niveau geldt dat voor het (voort)bestaan van veel agrarische bedrijven grond een voorwaarde is. De grondgebondenheid groeit kortweg.

Schaalvergroting

We zien al jaren de trend van schaalvergroting in Nederland. Dat kan op akkerbouw- en melkveebedrijven door intensivering en uitbreiding van het areaal. Omdat intensivering aan grenzen, waaronder milieueisen, is gebonden, verloopt schaalvergroting vooral via uitbreiding van het areaal.
Akkerbouwers hebben nu behoefte aan land omdat ze goede tijden doormaken. Maar ook melkveehouders worden meer grondgebonden. Hun behoefte aan grondoppervlakte komt enerzijds voort uit de wens ruwvoer te kunnen produceren en anderzijds om mest uit te rijden.
Ook in deze sector geldt dus dat groei en grond aan elkaar zijn gekoppeld. De toenemende vraag naar grond levert suboptimale verspreiding en verdeling van de grond op.
Het stillen van de grondhonger wordt gecompliceerd door stijgende grondprijzen, weinig mobiliteit in grondtransacties en de pachtregelgeving. Zo’n 780.000 hectare, 42 procent van het areaal, wordt gepacht in Nederland. Een derde van de verpachte grond is eigendom van agrariërs, ruim een vijfde is in bezit bij de overige particulieren, bijna een vijfde is van de overheid en ruim een kwart van de verpachte grond is in eigendom bij overige rechtspersonen, zoals beleggingsinstellingen, kerken en natuurbeschermingsorganisaties.
Grond in bezit van de overheid neemt snel af. Grond in eigendom van oudere agrarische ondernemers en mensen met een hoofdberoep buiten de landbouw is juist aanzienlijk.
De toenemende vraag leidt niet alleen tot een opwaartse druk op de grondprijzen, maar ook tot een toenemende verspreiding en verdeling van de beschikbare hoeveelheid grond. Niemand lijkt echter gebaat bij een toenemende verbrokkeling van de percelen die tot één bedrijf behoren. Zo’n omgekeerde ruilverkaveling treedt nu op omdat boeren, uit nood geboren, hun toevlucht nemen tot grond die verder weg ligt.
Dit is behalve bedrijfsmatig ook milieutechnisch nadelig. Versnippering van bedrijfsgrond en kortlopende duur van pachtcontracten werken in de hand dat met landbouwgronden minder zorgvuldig wordt omgegaan. Het lokt kortetermijngedrag uit, waardoor de bodemvruchtbaarheid onder druk kan komen te staan.
Pachters en verpachters hebben verschillende, maar ook gedeelde belangen, evenals groeiende en stoppende ondernemers. De kunst is hier een goed evenwicht te vinden.

Apk voor grond

Om de bodemkwaliteit in stand te houden, zou onder meer gedacht kunnen worden aan de invoering van een grondpaspoort. In zo’n paspoort komt te staan wat er met de grond is gebeurd (individueel grondbeheer) en hoe het met de gezondheid van de bodem is gesteld. Een soort apk voor grond. Een mogelijk nadeel hiervan is de administratieve rompslomp.
Om de kwantitatieve problemen aan te pakken, zou er weer meer aandacht voor verkavelen moeten komen. Ook nodig zijn verdere discussies over aanpassingen van het pachtstelsel en de effecten daarvan.
Als laatste kan worden gekeken hoe het staat met het grondbeslag van de gestopte boeren die nog hobbymatig dieren zoals schapen, geiten, en paarden houden op land dat in verstedelijkte gebieden ligt.
Kortom, genoeg stof voor discussie als gevolg van de ‘warme grond’.